प्लासीची लढाई जिंकून ज्याने ब्रिटिश साम्राज्य भारतामध्ये स्थापन केले, तो रॉबर्ट क्लाइव्ह सगळ्यात श्रीमंत माणूस झाला होता! १७६० मध्ये तो इंग्लंडला परत गेला, तेव्हा अवघ्या देशाने त्याचे भव्य स्वागत केले. भारतासारखी वसाहत ज्याने मिळवली, तो इंग्लंडचा हिरो ठरला नसता, तरच नवल! राणीने त्याला ‘सर’ हा किताब दिला.

रॉबर्ट क्लाइव्हने भारतावर मांड ठोकली आणि इंग्लंडच्या तिजोरीचा आकारच बदलून गेला. मात्र, काही वर्षांनी याच हिरोच्या विरोधात इंग्लंडच्या संसदेत चौकशी सुरू झाली. क्लाइव्हला आरोपीच्या पिंजऱ्यात उभे केले गेले. रॉबर्ट क्लाइव्हने 'इस्ट इंडिया कंपनी'ला आणि देशाला अमाप पैसे मिळवून दिले खरे, पण त्याने स्वतःही प्रचंड माया जमवली.

या चौकशीला उत्तर देताना रॉबर्ट क्लाइव्ह म्हणाला, “मी पैसे कमावले. मी माया जमवली. पण खरे म्हणजे, तुम्ही लोकांनी माझ्या संयमाचे कौतुक केले पाहिजे. भारतामध्ये एवढी अफाट संपत्ती आहे. तरीही तुलनेने मी फारच कमी पैशांना हात लावला.”

हा रॉबर्ट क्लाइव्ह पहिल्यांदा भारतात आला, तेव्हा तो अवघ्या एकोणीस वर्षांचा होता. कनिष्ठ लिपिक म्हणून त्याने आपल्या करिअरची सुरुवात केली. वर्षाला पाच पौंड एवढा पगार असणारा साधा कारकून होता तो. पण तेवढे पैसे त्याला तेव्हा खूप वाटायचे. एक तर घरी अठराविश्वे दारिद्र्य. तेरा भावंडं. पोटापुरती भाकरी मिळावी, याशिवाय त्याची कुठलीही आकांक्षा तेव्हा नव्हती. आपल्या घरी त्याने पत्र लिहिलेले आहे. ते आज उपलब्ध आहे. त्यात तो म्हणतो, “मला आणखी काही नको. या विचित्र हवामानामध्ये मी आजारी पडू नये आणि रोज दोन वेळचे चार घास मिळावेत, एवढीच इच्छा आहे.”

‘पोटापुरता पसा पाहिजे, नको पिकाया पोळी’, असं मागणं मागणार्‍या क्लाइव्हला लवकरच, ‘देणार्‍याचे हात हजारो, दुबळी माझी झोळी!’, असा साक्षात्कार झाला. रॉबर्ट क्लाइव्ह काही वर्षांतच गव्हर्नर पदापर्यंत पोहोचला. प्लासीची लढाई जिंकल्यानंतर तर रॉबर्ट क्लाइव्ह जगज्जेता झाला. एक साधा कारकून इंग्लंडचा सगळ्यात महत्त्वाचा माणूस झाला. खुद्द इंग्लंडच्या पंतप्रधानांनीच असं म्हटलं होतं - “जगभरात अनेक ठिकाणी आमच्या वाट्याला अपयश आलं. पण, भारतात मात्र आम्ही अजिंक्य ठरलो. कारण, आमच्याकडे स्वर्गात जन्मलेला, दैवी प्रतिभेचा माणूस होता. त्याचे नाव रॉबर्ट क्लाइव्ह. तो सेनापती नव्हता. युद्ध तो कधीही शिकलेला नव्हता. तो उच्चभ्रू वर्तुळातला नव्हता. उच्चशिक्षित नव्हता. मात्र, तो अत्यंत पराक्रमी होता. कोणत्याही युद्धाला तो घाबरत नव्हता. मूठभर माणसांना सोबत घेऊन तो घनघोर युद्ध जिंकत होता. रॉबर्ट क्लाइव्ह आणि इंग्लंड हे समीकरणच अजिंक्य होते.”

वयाच्या अवघ्या बत्तीसाव्या वर्षी रॉबर्ट क्लाइव्हने प्लासी जिंकली आणि बंगालवर मांड ठोकली. एकट्या प्लासीच्या लढाईने त्याने 'इस्ट इंडिया कंपनी'ला पंचवीस लाख पौंड मिळवून दिले. आणि, त्याला स्वतःला तीन लाख पौंड मिळाले. आता ते रुपयात किती आणि त्याची रक्कम आता किती होईल, याचा हिशेब तुम्ही करत बसा! मी अक्षरांचा माणूस. आकड्यांची आणि माझी ओळख फारच कमी. एवढे मात्र खरे. १७६०मध्ये तो मायदेशी परतला, तेव्हा इंग्लंडमधला सगळ्यात श्रीमंत माणूस ही त्याची ओळख होती!

क्लाइव्ह इंग्लंडमध्ये परतला, तेव्हा त्याच्याकडे काय नव्हते? अमाप पैसा होता. बायको आणि भरपूर मुलं होती. प्रचंड प्रसिद्धी होती. प्रतिष्ठा होती. इंग्लंडसाठी तो महानायक ठरला होता. मुख्य म्हणजे हातात वय होते. रॉबर्ट क्लाईव्ह उद्याचा पंतप्रधान असेल, अशी भाकिते केली जात होती. प्रत्यक्षात मात्र भलतेच घडले.

रॉबर्ट क्लाइव्हने भारतात भयंकर भ्रष्टाचार केला, अमाप पैसे खाल्ले, यासाठी त्याची चौकशी सुरू झाली. तो निर्दोष मुक्त झाला खरा, पण इंग्लंडमधील माध्यमांनी त्याच्यावर हल्ला चढवला. त्याचे जुने दुखणे पुन्हा उफाळून वर आले. रॉबर्ट क्लाइव्हला अफूचे व्यसन जडले होते. त्यातून अनेक आजार उद्भवले. या आजारांशी सामना करतच तो खचत गेला. एके दिवशी चाकूने स्वतःचाच गळा चिरून त्याने आत्महत्या केली. एवढे सगळे आयुष्य भोगून, इतिहास घडवून क्लाइव्ह मेला, तेव्हा फक्त ४९ वर्षांचा होता! इंग्रज साम्राज्याचा सूर्य भारतात पाठवून, क्लाइव्ह ढगात गेला.

भारतावर इंग्रजांच्या ऐवजी फ्रेंचांचे राज्य असते किंवा पोर्तुगीजांनी भारतावर राज्य केले असते, तर काय झाले असते? फ्रेंच राज्य असते, तर कदाचित आपण सगळेजण फ्रेंच बोलू शकलो असतो. मग कदाचित ‘व्हिक्टोरिया टर्मिनस’च्या ऐवजी ‘लुई फिलिप टर्मिनस’ असे नाव असले असते! अर्थात कुठलेही नाव असते, तरी आज ते ‘छत्रपती शिवाजी टर्मिनस’ असेच झाले असते, हा मुद्दा वेगळा!

मुघल साम्राज्य खिळखिळे झालेले असताना, भारतावर राज्य करण्यासाठी इंग्रज, फ्रेंच आणि पोर्तुगीज यांच्यात जुंपली होती. यापैकी कोणीतरी भारतावर राज्य करणार, हे पक्के होते. व्यापारी म्हणून ते आले असले, तरी त्यांची आकांक्षा लपून राहिली नव्हती. या तिघांनीही भारतावर तसे राज्य केलेच. इंग्रजांनी तर पूर्ण भारत पादाक्रांत केला. पोर्तुगीजांनी गोवा आपल्या ताब्यात ठेवला. भारत स्वतंत्र झाला, तरीही पुढची दीड दशके गोवा काही पोर्तुगीजांनी सोडला नव्हता. फ्रेंचांनी पॉंडिचेरी आणि तो परिसर आपल्या ताब्यात ठेवला होता. या तिघांनाही भारतावर राज्य करायचे होते. शिवाय, डचही होतेच. इंग्रज आणि फ्रेंच यांच्यात मुख्य संघर्ष होता. ‘इस्ट इंडिया कंपनी’ जशी इंग्रजांची होती, तशीच फ्रेंचांची ‘फ्रेंच ईस्ट इंडिया कंपनी’ होती. या दोघांचा मुख्य संघर्ष होता. प्लासीच्या लढाईत इंग्रज विरुद्ध फ्रेंच असा मुकाबला होताच. कारण, बंगालच्या नवाबाला फ्रेंचांचा पाठिंबा होता. मात्र, तोपर्यंत फ्रेंचांची ताकद कमी झाली होती. फ्रेंचांचा निर्णायक पराभव इंग्रजांनी केला, तो अर्कोटच्या लढाईत. अर्कोट तामिळनाडू राज्यात, वेल्लोर जिल्ह्यात आहे. चेन्नईपासून शंभरेक किलोमीटर.

ती लढाई फार इंटरेस्टिंग होती. अठराव्या शतकात दक्षिणेत इंग्रज आणि फ्रेंच यांच्यात कर्नाटकी युद्धं पेटली होती. भारतातील व्यापार आणि राजकीय वर्चस्वासाठी तीव्र संघर्ष सुरू होता. या स्पर्धेत जोसेफ फ्रान्स्वा ड्युप्ले हा फ्रेंचांचा महत्त्वाचा सेनानी आणि प्रशासक होता. फ्रेंचांच्या बाजूने चंदासाहिब आणि इतर होते. इंग्रजांचा नेता रॉबर्ट क्लाईव्ह होता. त्याच्या बाजूने अर्कोटचा नवाब होता. १७५१ मध्ये क्लाईव्हने अर्कोटचा किल्ला जिंकला. चंदासाहिबने तो परत मिळवण्यासाठी मोठा वेढा घातला.

वेढ्यात इंग्रजांची संख्या फार कमी होती, पण ते शिस्तबद्ध लढत होते. अवघे काहीशे सैनिक होते इंग्रजांकडे. याउलट फ्रेंचांकडे मात्र हजारो. क्लाइव्हचा हा विजय ब्रिटिशांच्या दृष्टीने ऐतिहासिक ठरला. याच लढाईतून इंग्रजांची प्रतिष्ठा उंचावली आणि भारतात ब्रिटिश साम्राज्याची पायाभरणी झाली. त्यानंतर रॉबर्ट क्लाइव्हचे मनोबल एवढे उंचावले की, त्याने सहजपणे प्लासीची लढाई जिंकली. रॉबर्ट क्लाइव्ह हा सेनापती नव्हता. मात्र, तो अट्टल आणि मुत्सद्दी राजकारणी होता. फोडाफोडीच्या राजकारणाचा तो सम्राट होता. प्लासीच्या लढाईत नवाब सिराजउद्दौला याला त्याने पराभूत केले. त्याच्या जवळची माणसे लाच देऊन फोडली. नवाबाकडे मोठे सैन्य होते. त्याचा मेव्हणा मीर जाफर. त्याने इंग्रजांशी गुप्त करार केला. त्यामुळे नवाबाचा पराभव झाला आणि इंग्रजांचा विजय झाला. कुठे कोणाचा उपयोग करायचा, याचे क्लाइव्हला भान होते. मुख्य म्हणजे, त्याला इंग्रज सरकार आणि इस्ट इंडिया कंपनीचा जोरदार पाठिंबा होता. त्यामुळेच मराठा फौज फ्रेंचांना नाही, तर आपल्यालाच मदत करेल, याची काळजी त्याने घेतली असणार.

क्लाइव्हने अर्कोटमध्ये हा जो विजय मिळवला, त्याचे खरे कारण होते मुरारीराव घोरपडे. मुरारीरावांचे राज्य गुट्टी परिसरात होते. (आजचे आंध्र प्रदेश) घोरपडे घराण्याने अनेक पिढ्यांपासून कर्नाटकी भागात सत्ता गाजवली. शौर्य, घोडदळ आणि कठोर शिस्त यामुळे त्यांना वेगळं स्थान मिळालं. या मुरारीराव घोरपडे यांचा त्या अर्थाने ब्रिटिशांशी अथवा फ्रेंचांशी काही संबंध नव्हता. दोघांनीही त्यांना मदत मागितली होती. मात्र, मुरारीराव घोरपडेंनी रॉबर्ट क्लाइव्हला मदत करण्याचा निर्णय घेतला. महाभारतात ज्याप्रमाणे चक्रव्यूह आहे, तसे युद्धतंत्र फ्रेंचांकडे होते. त्याला ‘हॉलो स्क्वेअर’ असे म्हणतात. ज्याला आपण वेढा घातला असं म्हणू शकतो. फ्रेंचांनी वेढा घातल्यानंतर तो चक्रव्यूह भेदून बाहेर पडणे इंग्रजांना अशक्य होते. एक तर, इंग्रजांना हे युद्धतंत्र माहीत नव्हते. रॉबर्ट क्लाइव्ह हा त्या अर्थाने सेनापती नव्हता. इंग्रजांकडे सैनिक आणि साधने अत्यल्प. मात्र, पराक्रमी मुरारीराव घोरपडे यांनी रॉबर्ट क्लाइव्हला मदत केली आणि इतिहास पूर्णपणे बदलून गेला.

क्लाइव्हच्या विजयाचे खरे सूत्रधार होते, आपले मुरारीराव घोरपडे. तशा ओझरत्या नोंदी ब्रिटिश इतिहासकारांनी केल्या आहेत. त्या नोंदींवरून आणि उपलब्ध कागदपत्रांवरून एक विलक्षण पुस्तक इंग्रजीत आकाराला आले आहे. ‘मुरारीराव घोरपडेः द ॲक्सिडेंटल कॅटलिस्ट बिहाइंड रॉबर्ट क्लाइव्हज् मार्च ओव्हर इंडिया’

माझ्या स्नेही रीटा गुप्ता यांनी हे विलक्षण पुस्तक लिहिले आहे. हे पुस्तक म्हणजे इतिहास आहे. ऐतिहासिक पुराव्यांसह लिहिलेले असे पुस्तक. मात्र, इतिहास मुळातच एवढा नाट्यमय असतो की, तो वाचताना एखाद्या कादंबरीचा अनुभव वाचकांना येतो. कल्पनेच्या भराऱ्या न मारता दस्तावेज आणि कागदपत्रे यातून इतिहास किती उत्तम पद्धतीने मांडता येतो, याचा पुरावा म्हणजे हे पुस्तक.

मुरारीराव घोरपडे हे संताजी-धनाजी जोडीतील संताजी घोरपडे यांचे नातू. मुरारीरावांचे सातवे वंशज इंद्रजित घोरपडे यांनी या पुस्तकासाठी पुढाकार घेतला. घोरपडे मंडळी दक्षिण भारतात गेली. त्यामुळे त्यांचे वंशजही आता तिकडेच असतात. हे सगळे पुरावे एकत्र करणे, कागदपत्रे सांभाळून ठेवणे, त्याचे दस्ताऐवजीकरण करणे हे कठीण काम इंद्रजित घोरपडे यांनी केलं. त्यातून हे विलक्षण पुस्तक इंग्रजीत आलं आहे. ‘इकडून बोलावणं कसं आलं नाही…’, अशा प्रकरणाला आपण इतिहास म्हणतो. डॉक्युमेंटेशन करून, संशोधन करून इतिहास लिहिला गेला, तर काळाचा केवढा मोठा तुकडा समोर येईल! रीटाने फारच मोठे काम केले आहे.

मुरारीराव घोरपडे नसते, तर कदाचित भारतावर फ्रेंचांनी राज्य केलं असतं. किंवा, डचांनीसुद्धा. कारण, प्लासीच्या लढाईनंतर क्लाइव्हला डच आक्रमणाला तोंड द्यावं लागलं. त्याच्या मार्गदर्शनाखाली इंग्रजांनी डचांनाही पाणी पाजलं. पुढं हे घडू शकलं, याचं एकमेव कारण म्हणजे मुरारीराव घोरपडे.

एक गंमत बघा. ज्या क्लाइव्हने ब्रिटिशांना भारत जिंकून दिला, त्याला प्लासी जिंकल्यानंतर लंडनमध्ये जाऊन आत्महत्या करावी लागली. तर, ज्या जोसेफ फ्रान्स्वा ड्युप्लेने भारतात फ्रेंच साम्राज्य उभे करण्याचा प्रयत्न केला, त्याला प्लासीच्या पराभवानंतर फ्रान्सने अतिशय अवमानकारक वागणूक दिली. निराशेच्या खाईत तो पॅरिसमध्ये मरण पावला!

- संजय आवटे

बापू...❤️❤️❤️🙏🙏🙏

आजच्या वर्तमानपत्रातील लेख💐💐💐💐

link: https://youtu.be/-ntJ8laJa5k