🔸کتاب الحدودِ مُقرِئ نیشابوری و چاپ نامعتبر آن

🔹حمید عطائی نظری

قطب‌الدّین مُقرِئ نیشابوری یکی از متکلّمان نامدار امامیّه در قرن ششم هجری و از پیروان مکتب کلامی شریف مرتضی (د: 436 ه‍.ق.) موسوم به «مکتب بغداد متأخّر» بوده است. از وی دو نگاشتۀ ارزشمند کلامی با نامهای الحدود و التعلیق به یادگار مانده است. کتاب الحدود اصطلاح‌نامه‌ای کلامی است که نیشابوری در آن به تعریف و تبیین اصطلاحات کلامی رایج در متون کلامی معتزلی بر بنیاد تعالیم مکتب معتزلیِ بَهشَمی پرداخته است. در مقالۀ حاضر، پس از بیان مقدّماتی کلّی در باب انواع اصطلاح‌نامه‌ها، احوال و آثار کلامی مُقرِئ نیشابوری بررسی می‌شود. افزون بر اینها، نِکاتی در خصوص ساختار و محتوای کتاب الحدود بیان می‌گردد و ویراست انتشاریافته از این اثر مورد سنجش و نقد قرار می‌گیرد. این ارزیابی نمودار آن است که ویراست یادشده از کتاب الحدود مشتمل است بر اغلاط و خطاها و افتادگی‌های چشمگیری که موجب نااستواری و بی‌اعتباری آن شده است و ضرورت ارائۀ چاپی منقّح و محقَّق از آن را فرایاد می‌آورد.


https://ataeinazari.kateban.com/post/5419

@kateban

🔸 کهن‌ترین دستنویس بازمانده از امالی شیخ صدوق به خط عبدالجبار بن علی بن منصور نقاش رازی

🔹 سید محمدحسین حکیم

کهن‌ترین دستنویس بازمانده از امالی شیخ صدوق دو برگ ابتدای نسخه‌ای از این کتاب است که در آغاز قرن ششم هجری کتابت شده است. متأسفانه از این نسخه تنها همین دو برگ تاکنون شناسایی شده است.
این نقصان باعث شده است که در نسخه نام کاتب یا تاریخ کتابت قید نشده باشد؛‌ اما خوشبختانه نسخه‌ای از کتاب امالی در دست است که در سده یازدهم هجری و در زمانی که نسخه کامل بود دو بار با آن مقابله شده است (کتابخانه روضاتی اصفهان، به خط زین‌العابدین بن حاجی محمد رارانی مورخ شعبان ۱۰۶۳ق2). در این نسخه همه یادداشتهای آن نسخه از جمله اجازات آغاز و نیز انجامه کاتب نقل شده است که بنا بر آن مشخص می‌شود ابومسعود عبدالجبار بن علی بن منصور نقاش رازی کاتب نسخه ماست. او در روز دوشنبه ۵ ذیقعده ۵۰۷ق در مشهد رضوی کتابت این نسخه را به پایان رسانده است...

دنبالۀ این یادداشت را در کاتبان بخوانید:
https://hakim.kateban.com/post/5421

@kateban

🔸 نسخه‌ای کهن از کتاب من لا یحضره الفقیه شیخ صدوق مورخ ۵۷۹ق

🔹 سید محمدحسین حکیم

کهن‌ترین نسخه تاریخدار کتاب من لا یحضره الفقیه نسخه‌ای از جلد دوم این کتاب است که کتابتش در یکشنبه ۶ محرم ۵۷۴ق به پایان رسیده است. این نسخه به صورت عکسی منتشر شده و در شماری از تحقیقات اخیر از آن استفاده شده است.
اما نسخه مهم دیگری از کتاب من لا یحضره الفقیه موجود است که تاکنون به شایستگی معرفی نشده و از آن استفاده نشده است. نسخه‌ای که محمد بن بندار بن محمد آن را در سال ۵۷۹ق از روی نسخه‌ای مورخ ۳۹۵ق کتابت کرده بود. این نسخه در اصل شامل دو جلد اول کتاب بود، که در زمانی نامشخص آن را به دو پاره تقسیم و در دو مجلد جدا صحافی کردند و هر یک از این مجلدات سرنوشتی متفاوت یافت...

دنبالۀ این مقاله را در کاتبان بخوانید:
https://hakim.kateban.com/post/5422

@kateban

🔹درباره اصالت مقدمه دفتر پنجم مثنوی

🔸سید محمدحسین حکیم

کهن‌ترین نسخه تاریخدار و کامل مثنوی در کتابخانه‌های ایران، نسخه شماره ۱۲۳۲۶ (شماره ۲۳۲۶/ ف قدیم) کتابخانه ملی ایران است که در سالهای ۷۱۵-۷۱۶ق کتابت شده است. این نسخه پیشتر به علامه محمد قزوینی تعلق داشت و مدت کوتاهی قبل از مرگ او در سال ۱۳۲۸ش به کتابخانه ملی ایران منتقل شد. من در مقاله‌ای به تفصیل این نسخه را از جهات مختلف (سرگذشت، تاریخ کتابت،‌ تزئینات، ارزیابی و خصوصیات نسخه‌شناسی) معرفی کرده‌ام.
می‌دانیم که در آغاز هر دفتر از مثنوی، مقدمه‌ کوتاهی به نثر آمده است. تاکنون درباره انتساب این مقدمه‌ها به مولوی تردید جدی نشده است. اما کاتب ناشناس نسخه قزوینی، مقدمه دفتر پنجم را از افزوده‌های دیگران به مثنوی می‌داند. این یادداشت باعث شد که من درباره صحت انتساب این مقدمه بیشتر جستجو کنم و اطلاعات آن را با سایر نسخه‌های کهن مثنوی تطبیق بدهم. آنچه در ادامه می‌آید نتیجه این بررسی است.

دنبالۀ این مقاله را در کاتبان بخوانید:
https://hakim.kateban.com/post/5423

@kateban

🔸الكلام الشيعي و حِوَارِيّات الكلام المعتزلي (ملاحظات في مسألة تأثّر الكلام الإمامي بالكلام المعتزلي)

🔹حمید عطائی نظری

يعتبر موضوع ارتباط الكلام الإمامي بالكلام المعتزلي ونسبته اليه واحداً من أهمّ المواضيع إثارة للجدل في تاريخ الكلام الشيعي، وبالخصوص موضوع تأثّر الكلام الإمامي بالكلام المعتزلي؛ فقد تناولت كلّ من المصنّفات الكلامية وكتب الملل والنحل وكتب التراجم القديمة مختلف الآراء في خصوص علل وأسباب هذا الأمر، هذا وإنّ بعض الدراسات قد تناولت هذا الموضوع بالخصوص، حيث تطرّقت إلىٰ العديد من الأقوال والآراء القديمة في هذا الشأن، فلا حاجة لنا إلىٰ تناولها مرّة أخرىٰ في بحثنا هذا، ولكن أودّ أن أشير هنا باختصار إلىٰ ما توصّلت اليه بعض الدراسات التي تناولت هذا الموضوع في العقود الأخيرة، ثمّ أشير إلىٰ رأيي من خلال مجموع ما استنتجته في هذا الخصوص.

دنبالۀ این مقاله را در کاتبان بخوانید:

https://ataeinazari.kateban.com/post/5424

@kateban

🔸کلام شیعی و گفتمان معتزلی (ملاحظاتی در باب مسألۀ تأثیرپذیری کلام امامیّه از کلام معتزله)
🔹حمید عطائی نظری

🔺چکیده: نسبت بین کلام شیعه و کلام معتزله، و بطور خاص مسألۀ تأثیرپذیری کلام امامیّه از نظام کلامی معتزله، در زمرۀ بحث‌برانگیزترین مسائل تاریخ کلام شیعه بوده و هست و آراء مختلف و گاه متضادّی نیز در باب آن ابراز شده است. در این نوشتار، نخست، دیدگاههای گوناگونی که در چند دهۀ گذشته از سوی محقّقان مختلف در خصوص این مسأله بیان گردیده بطور خلاصه تدوین و گزارش شده است و پس از آن، نویسنده، دیدگاه منتخب خود در این باره را توضیح داده است. به باور نگارنده، متکلّمان رسمی امامیّه بطور خاص از زمان شیخ مفید (د: 413 ه‍.ق.)، به‌تدریج، در مرحله تبیین و تحریر مسائل اعتقادی و پرداخت به مباحث کلامی، تحت‌تأثیر «گفتمان کلامی معتزله» قرار داشته‌اند؛ یعنی در کلام‌ورزی خود، از ذهن و زبان و بیان و نظام کلامی معتزله بهره گرفته‌اند، و به شیوۀ نگرش و نگارش خاصّ آنها مسائل و مباحث کلامی را ارائه نموده‌اند، در عین حال که از حیث آموزه‌ها و اصول اعتقادی مستقلّ بوده‌اند. این اثرپذیری، هم بنا به اقتضای دانش کلام مرسومِ زمانۀ آن متکلّمان بوده که ایجاب می‌کرده متکلّمان امامی نیز به همان زبان و بیان و سبک معتزلی، کلام‌ورزی و تکلّم کنند، و هم به سبب انتخاب آگاهانۀ روش کلامی اعتزالی به عنوان برترین روش رایجِ عصر در پرداخت به علم کلام.

کلیدواژه: شیعه، معتزله، امامیّه، اثرپذیری، کلام امامیّه، کلام معتزله، گفتمان کلامی معتزله.



لینک یادداشت: 👇

http://ataeinazari.kateban.com/post/3557

@Kateban

🔸 انتشار ششمین اثر از مجموعۀ «مطالعات ایرانی - اسلامی»:
🔸 کتاب درآمدی بر شناخت دین و فرهنگ زَردُشتی تألیف جویا جهانبخش

🔹 حمید عطایی نظری


درآمدی بر شناخت دین و فرهنگ زَردُشتی اثری است محقّقانه و متتبّعانه که نویسنده در آن به‌‌نحوی درخور، جوانب گوناگونِ مهمِّ تاریخی و دینی و فرهنگی کیش زَردُشتی را کاویده است و پژوهشی ارزنده و آموزنده را برای علاقه‌مندان به این حوزۀ مطالعاتی به ارمغان آورده. نگارندۀ این کتاب کوشیده است گزارشی درآمدگونه و در عین حال فراگیر و نکته‌پردازانه از سرگذشت و سرشت کیش زردشت و فراز و فرودهای آن در ایران‌زمین از روزگار دیرین تا دوران حاضر ارائه نماید و به‌طور ویژه، باورداشت‌ها و رسوم باورمندان به این دین کهن را از چشم‌انداز اسلامی و در سنجش با عقائد و احکام و سنن مسلمانان مورد مداقّه و ارزیابی قرار دهد. گستردگی و تنوّع موضوعات مورد بحث دربارۀ کیش زَردُشتی، گزینش رویکرد تاریخی و انتقادی در بررسی مسائل، و ارائۀ تقریری مستند و علمی از میراث مکتوب و عقیدت و شریعت دین زَردُشتی از جمله امتیازات این اثر دانشورانه است.

https://ataeinazari.kateban.com/post/5426

@kateban

🔸 داستان شنیدنی تحريف یک روايت: بنياد نصيری عقيده شيخی
🔹 حسن انصاری

بنياد تفکر شيخی بر نظريه رکن رابع استوار است. اين نظريه گرچه به تصريح در کتاب های شيخ احمد احسایی و سيد کاظم رشتي ذکر نشده اما مبانی آن از سوی آن دو به صورت پراکنده و در عين حال پيوسته با ديگر مبانی اصلی منظومه فکری شيخيه مطرح شده است. حاج محمد کريم خان کرمانی بعداً اين نظريه را بسط داد و درباره آن در آثارش و از جمله مجلد چهارم ارشاد العوام به تفصيل بحث کرد. سخن ما در اينجا درباره آموزه ر"کن رابع" نيست...

متن این مقاله را به صورت کامل در کاتبان بخوانید:
https://ansari.kateban.com/post/5427

@kateban

🔸 دستنویسی کهن از مثنوی معنوی متعلق به کتابخانه علامه محمد قزوینی: سرگذشت، تاریخ کتابت، تزئینات، ارزیابی
🔹 سید محمدحسین حکیم

حمد قزوینی دستنویسی کهن از مثنوی معنوی مورخ ۷۱۵-۷۱۶ق در تملّک داشت که کمی پیش از مرگش در ۱۳۲۸ش آن را به کتابخانه ملی ایران فروخت (شماره ۱۲۳۲۶، شماره ۲۳۲۶/ ف قدیم). در این مقاله از چهار منظر این نسخه بررسی شده است...

متن کامل را در حلقۀ کاتبان بخوانید:
https://hakim.kateban.com/post/5425

@kateban

🔸 حدیث افتراق، یادداشتی بر یک نسخه خطی
🔹 سید محمد طباطبائی یزدی

حدیث افتراق، حدیث مشهوری است منتسب به پیامبر اکرم (ص) که بر اساس آن، امت مرحومه بعد از ایشان، فرقه فرقه شده و تنها یک فرقه از آن میان، فرقۀ ناجیه است یعنی رستگار می شود و نجات می یابد. این حدیث از طرق متعدد اهل سنت و امامیه روایت شده است در حدی است جعلی بودن آن مقبول نیست. حضرت فرموده است یهود بعد از پیامبرشان 71 فرقه و مسیحیان 72 فرقه شدند و امت من 73 فرقه خواهند شد و تنها یک فرقه از آنان نجات خواهد یافت. حالا این فرقۀ ناجیه، کدام است؟...

متن کامل این یادداشت را در کاتبان بخوانید:
https://mtyazdi.kateban.com/post/5429

@kateban

🔸 إطلالة علىٰ مراحل الفكر الكلامي ومدارسه
عند الإمامية في القرون الهجرية الوسطىٰ

🔹 حمید عطائي نظري

لم يكن علم الكلام خلال مسيرته التاريخية عند الإمامية علىٰ منوال ونسق واحد، وقد طرأت عليه الكثير من التطوّرات شملت مختلف جوانبه. وقد تأثّر متكلّمو الإمامية في مختلف المراحل بالعديد من المدارس الفكرية، وخاصّة بالمدارس المهمّة في الحضارة الإسلامية آنذاك، ونخصّ بالذكر منها مدرسة الكلام المعتزلي والأشعري وفلسفة ابن سينا والحكمة الفلسفية للملّا صدرا، حيث عرضوا للمعتقد الديني الشيعي مناهج كلامية متميّزة. إنّ معرفة المدارس الكلامية ومختلف النزعات الموجودة في علم الكلام عند الإمامية هي من أولويّات ما يحتاجه التحقيق الدقيق في هذا العلم، ولا يوجد لحدّ الآن تقسيم وتصنيف واضح يكون مبيّناً للمناهج والنزعات المختلفة الموجودة في تاريخ كلام الإمامية، ويكون كذلك مقبولاً ومُتّفقاً عليه من قِبَل المحقّقين في هذا المجال. ولم نألُ جهداً لأن نقدّم في بحثنا هذا مقترحاً في شأن تصنيف المراحل والمدارس الكلامية عند الإمامية.

https://ataeinazari.kateban.com/post/5428

@kateban

🔸 خَبط کاتبان ناشی، در خَلط متون و حواشی:
نگاهی به گُواهی فخر رازی

🔹 حمید عطائی نظری

چکیده:
الحاق حواشی به متن، یکی از انواع تصحیفاتی است که گاه در فرایند رونویسی آثار کهن، در دست‌نوشت‌های آنها اتّفاق افتاده است و موجب غامض و نامفهوم شدن، یا ناراست و ناسازوار گشتن برخی از عبارات آن آثار شده است. فخر رازی (د: 606 ه‍.ق.)، عالم نامبردار اشعری، در شرحی که بر کتاب معروف ابن‌سینا (د: 428 ه‍.ق.) به نام عیون الحکمة نوشته است، در دو موضع، دربارۀ تصحیفِ خطاساز و ابهام‌آفرينِ الحاقِ حواشی به متن در نسخ خطّی سخن گفته است و از وقوع چنین تصحیفاتی در مصنّفات خود خبر داده. گواهی او در این خصوص از جهاتی چند درخور اعتناست، به‌ویژه از این جهت که نمودار حدوث زودهنگام اینگونه تصحیفات و تحریفات در نسخ خطّی است و اینکه رخ‌دادن این سنخ تصحیفاتِ مشکل‌ساز در آنها، نه فقط در طول چند قرن بلکه تنها در طی چند دهه و حتّی چند سال نیز امکان‌پذیر و گاه مُحَقَّق بوده است.


https://ataeinazari.kateban.com/post/5437

@kateban

🔸 برهان الصدِّيقين عند متكلّمي الإماميّة

🔹 حميد عطائي نظري

🔸 تعريب وتلخيص: هاشم مرتضى


لقد تطرّقت كثيرٌ من الدراسات في برهان الصديقين، إلى نشأته وتطوّره في الفلسفة الإسلاميّة، وأمّا تاريخه في علم الكلام فلم يُعتنى به بنحوٍ جيّد، وسنحاول هنا بعد تعريف برهان الصدِّيقين بيان التحوّلات التي شهدها هذا البرهان عند متكلّمي الإماميّة إلى عصر الملّا صدرا (ت 1050هـ). وتبيّن هذه الدراسة كيفيّة إسهام المتكلّمين في تطوير هذا البرهان وتكثيره وتحوّله في تلك المدّة، وإنّهم تمكّنوا من إعطاء تقارير جديدةٍ وبديعةٍ له، وأسهموا في تقويته وتحكيمه.


https://ataeinazari.kateban.com/post/5439

@kateban

🔸نکته‌ای در مورد کتاب حلبی
🔹محمدباقر ملکیان


خاندان حلبی از بيوتات مشهور شيعه کوفی است که بنا به گزارش نجاشی چون برای تجارت به حلب می‌رفته‌اند به حلبی شهرت يافته‌اند. (نک: رجال النجاشي، رقم: 612)
نام بسياری از افراد اين خاندان در مصادر رجالی ذکر شده است، مثل: أبو شعبه و پسرانش علی و عمر، ونوادگانش عبيد الله، عبد الأعلی، عمران، محمّد، احمد. (نک: رجال النجاشي، رقم: 245؛ 612؛ 885)
نجاشی می‌گويد: تمامی افراد اين خاندان مورد وثوق و مراجعه شيعيان بوده‌اند، اما شاخص ترين آنها ـ و به تعبير نجاشی: «کبيرهم و وجههم» ـ عبيد الله بن علی بن أبی شعبه است. (نک: رجال النجاشي، رقم: 612)
عبيد الله حلبی مؤلف کتابی مشهور است، کتابی که بسياری از اصحاب اماميه آن را روايت کرده‌اند، و شايد مبالغه نباشد اگر بگوييم: منقولات آن در تمامی کتب روائی و أبواب فقهی به چشم می‌خورد. شيخ طوسی و نجاشی نقل کرده‌اند که عبيد الله حلبی، کتابش را به امام صادق عليه السلام عرضه کرد، و مورد پسند ايشان واقع شد و صحّت آن را تأييد کردند. (نک: الفهرست، رقم: 467؛ رجال النجاشي، رقم: 612)
عبيد الله برادری به نام محمّد دارد که او هم کتابی شبيه به کتاب برادرش دارد: «له کتاب مبوّب في الحلال و الحرام». (نک: رجال النجاشي، رقم: 885) نکته قابل توجه اين که در موارد متعدّدی، روايات اين دو برادر حتی در الفاظ و عبارات هم مثل هم است.


دنباله نوشته را در کاتبان بخوانید:

https://malekian.kateban.com/post/5452

@kateban

🔸ارزشيابی‌های رجالی و خصائص نفسانی رجاليون
🔹محمدباقر ملکیان


در بحث از مدرک حجيت قول رجاليون، مباحث بسياری مطرح شده است، و البته هنوز بسياری از مسائل مغفول مانده است. از جمله مسائلی که در اين بحث مطرح است و بايد بدان توجه داشت، اجتهادی بودن بسياری از جرح و تعديل‌های رجاليون است. شيعه و سنی بودن عالم رجالی هم تفاوتی در اين امر ندارد.

در اين اجتهاد، امور متعدّدی دخيل است، که از جمله آنها می‌توان به مسائل اجتماعی و فرهنگی و حتی خصائص و خلق و خوهای نفسانی جارح و معدّل اشاره کرد.

خلق معرفت علمی و سرنوشت اين معرفت در جامعه علمی هميشه تحت تأثير ساختارهای فرهنگی و اجتماعی قرار داشته است، و روانشناسان اجتماعی علم به مطالعه کم و کيف اين تأثيرات پرداخته‌اند (روان شناسی اجتماعی علم، ص 88). سيمونتون از راه تحليل داده‌های تاريخی و آرشيوی نشان داده است که عواملی همچون اسانيد و الگوها، جنگ، خيزش‌ها يا ثبات سياسی، به چه ترتيبی می‌توانند خروجی علم را تحت تأثير قرار دهند. (روان شناسی اجتماعی علم، ص 89)


دنباله نوشته را در کاتبان بخوانید:

https://malekian.kateban.com/post/5453

@kateban

🔸علم انساب و رابطه آن با علم رجال
🔹محمدباقر ملکیان


بسياری از راويان حديث از آل ابوطالب هستند، و بالطبع در کتب انساب به شرح حال آنها پرداخته شده است. از سويی در مصادر رجالی، پيرامون برخی محدّثان طالبی، اطلاعات چندانی گزارش نشده است. اين امر سبب می‌شود برای آگاهی از زوايای زندگی آنها (مثل: طبقه آنها، موقعيت و جايگاه اجتماعی ايشان، خصوصيت‌های فردی دخيل در جرح و تعديل رجالی، و...) ناگزير از مراجعه به مصادر نسب شناسی باشيم.

در ميان مصادر انساب، کتاب عمدة الطالب في أنساب آل أبي طالب تأليف ابن عنبه (متوفی 828 ق)، منبعی معتبر و جامع به شما می‌رود. عمده الطالب وسطی
پس از تأليف مورد توجه بسياری از نسب نگاران قرار گرفته
، و علاوه بر اقتباس از آن در مصادری که پس از آن نگاشته شده، حواشی و تعليقات متعدّدی بر آن نوشته شده است. از ميان افرادی که عمدة الطالب وسطی را تحشيه نموده اند مرحوم آيت الله سيد حسين طباطبائی بروجردی (متوفی 1380 ق)، حواشی مفصّل و عالمانه‌ای بر اين کتاب دارد. حواشی ايشان ـ با توجه به تسلط و خبرويت ايشان در علم رجال ـ مملو از نکاتی است که در مباحث رجالی بکار می‌آيد.


دنباله نوشته را در کاتبان بخوانید:

https://malekian.kateban.com/post/5454

@kateban

▪️مجالس کاتبان (۱۵) برگزار می‌شود.

🔹کامیابی‌ها و ناکامی‌های حزین
🔹بررسی میراث موجود و مفقود حزین لاهیجی

🔸دکتر هومن یوسفدهی
(پژوهشگر نسخ خطی و مصحح متون کهن، رئیس اداره کل نسخ خطی کتابخانه ملی)

▫️پنج‌شنبه ۲۹ آذر ۱۴۰۳ ش.، ساعت ۱۹:۰۰
▫️قم، میدان رسالت، ابتدای خیابان سمیه، پلاک ۱۵

▫️بنیاد محقق طباطبائی، تالار میرزا عبدالله افندی

شرکت برای عموم آقایان و خانم‌ها آزاد است.

@mtiforg