የዕውቀት ሰማይ፣ የጥበብ ውቅያኖስ‼
=======================
(ሸይኹል ኢስላም ኢብኑ ተይሚያ – ረሒመሁ-ል'ሏህ)
||
✍️ በኢስላማዊ ታሪክ ውስጥ አልፎ አልፎ እንደ ኮከብ ደምቀው፣ እንደ ብርሃን ፈንጥቀው የሚያልፉ የዕውቀት ተራራዎች አሉ። ከእነዚህም መካከል እንደ ፀሐይ ደምቆ የሚነሳው፣ ስሙ ሲጠራ የአዕምሮ ጥልቀት፣ የማስረጃ ብርታትና የተሰጥዖ ሁለገብነት አብሮ የሚታወሰው ታላቁ ዓሊም፣ ሸይኹል ኢስላም ተቂዩዲን አቡል-ዓባስ አሕመድ ኢብኑ ዐብዱልሐሊም ኢብኑ ተይሚያ አል-ሐራኒ ነው። እርሱ የአላህ ስጦታ፣ ለዚህ ኡማ የተላከ የዕውቀት ብርሃን ነበር።

የኢብኑ ተይሚያ ልዩ ተሰጥዖ የሚጀምረው አዕምሮው መረጃን ከሚቀበልበትና ከሚያደራጅበት አስደማሚ ፍጥነት ነው። የማስታወስ ችሎታው ልክ እንደ ካሜራ ሌንስ አንዴ ያየውን ወይም የሰማውን ነገር ቀርጾ የሚያስቀር ሲሆን፣ ዕውቀትንም በዘርፍ ከፋፍሎ ሳይሆን እንደ አንድ ወጥ አካል ተረድቶ የማገናኘት ብቃቱ ተወዳዳሪ አልነበረውም። በቁርኣን ተፍሲር፣ በሐዲሥ ሳይንስ፣ በፊቅህና በኡሱሉ፣ በዓቂዳህ፣ በዐረብኛ ቋንቋ ሰዋሰውና ስነ-ጽሑፍ፣ በታሪክና በተለያዩ ኃይማኖቶች ንጽጽር የነበረው ዕውቀት ልክ እንደማይደርቅ የጥበብ ውቅያኖስ ነበር።

ከሁሉም በላይ ግን ኢብኑ ተይሚያን ልዩ የሚያደርገው ለፈላስፋዎችና ለሙተከሊሞች የሰጠው የረቀቀና በአመክንዮ የተገነባ ምላሽ ነው። እርሱ የተቃዋሚዎቹን አስተሳሰብ ለማፍረስ ብቻ አልተነሳም፤ ይልቁንም የፍልስፍናቸውን መሠረት ጠንቅቆ በመረዳት፣ የሎጂካቸውን ስልት ተጠቅሞ፣ ከራሳቸው መርሕ እየመዘዘ ስህተታቸውን በማያዳግም ማስረጃ ያሳይ ነበር። ‹ደርኡ ተዓሩዲል-ዓቅሊ ወን-ነቅል› (የአዕምሮና የነቢያት አስተምህሮት ግጭት እንደሌለበት ማሳየት) የተሰኘው ታላቅ ድርሰቱ ለዚህ ትልቅ ማሳያ ነው። በዚህም ንጹሕ አዕምሮ (አል-ዓቅሉ አስ-ሶሪሕ) ከትክክለኛ መለኮታዊ ራዕይ (አን-ነቅሉ አስ-ሶሒሕ) ጋር ፈጽሞ እንደማይጋጭ በማስረጃ አስደግፎ አሳይቷል።

በእያንዳንዱ የዕውቀት ዘርፍ የነበረው ብቃት የሚደንቅ ነው። በፊቅህ ጉዳዮች ላይ ከቁርኣንና ከሐዲስ ማስረጃን አውጥቶ የመተንተን ችሎታው፣ በተለያዩ መዝሀቦች መካከል ያለውን ልዩነት አገናዝቦ ከማስረጃ ጋር አመዛኝ የሆነውን የመምረጥ ብቃቱ፣ በዓቂዳህ ጉዳዮች ላይ ደግሞ የቀደምት ደጋግ ሰለፎችን መንገድ ግልጽና ጥርት አድርጎ የማስቀመጥ ተሰጥኦው፣ ሁሉም የዘመኑን ሊቃውንት ያስደመመ ነበር። እርሱ ለኢስላም እውነት የቆመ፣ በቢድዓና በጥመት ላይ የተመዘዘ ስለታም ሰይፍ፣ ለጠላት ደግሞ የማይበገር የዕውቀት ጋሻ ነበር። ህይወቱን ሙሉ ለእውነት በመታገል ለእስርና ለስቃይ ተዳርጎ እንኳን ከእምነቱ ዝንፍ ያላለ ጀግና ነበር። ስራዎቹ ዛሬም ድረስ ለተማሪዎች የዕውቀት ማዕድ፣ ለምሁራን የመነጋገሪያ ርዕስ፣ ለጠመመ ሁሉ የማቃኛ ሚዛን በመሆን ያገለግላሉ። አላህ በጀነተል ፊርደውስ ከፍ ያለውን ቦታ ይለግሰው!

የታላቁ ዓሊም ሸይኹል ኢስላም ኢብን ተይሚያ ጀብዱና ስራዎቹ! (ረሒመሁ-ል'ሏህ ራሕመተን ዋሲዓህ)

1⃣) ዋና ዋና ኪታቦቹ፦

1) መጅሙዕ አል-ፈታዋ (مجموع الفتاوى)፦ የኢብን ተይሚያ የተሰበሰቡ ፈትዋዎች እና ጽሑፎች ሲሆን በ37 ሙጀለዶች ተደራጅቶ ባጠቃላይ 19,007 ገጾች አካባቢ አለው!

2) ደርኡ ተዓሩዲ አል-ዓቅሊ ወን-ነቅል (درء تعارض العقل والنقل)፦ የኢብን ተይሚያ ትልቁ ቴዎሬቲካል ኪታብ ነው! ከ10-11 ሙጀለዶች አሉት። 4000 እና ከዚያ በላይ ገፅ ነው።

3) በያኑ-ት-ተልቢሲ አል-ጀህሚያህ (بيان تلبيس الجهمية)፦ በፈኽር አል-ዲን አል-ራዚ እና በአላህ ባህሪያት ላይ ባለው የአሽዓሪ ከላም ላይ የሰጠው ረጅም ረድ ነው። በ10 ሙጀለዶች የተሰነደ ~5,909 ገጾች ያሉት ነው።

4) ሚንሀጁ-ስ-ሱነቲ አን-ነበዊያህ (منهاج السنة النبوية)፦ በኢማሚ የቲዎሎጂ ምሁር አል-ሒሊ (ሚንሀጅ አል-ከራማህ) ላይ የሰጠው ቦምብ የሆነ ምላሽ። በ9 ሙጀለዶች የተደራጀ ሲሆን 4400 ገፅ አካባቢ ነው!

5) አል-ጀዋቡ-ስ-ሰሒሑ ሊመን በደለ ዲነል-መሲህ (الجواب الصحيح لمن بدل دين المسيح)፦ ትልቁ የክርስትና አስተምህሮትን ድባቅ የመታበት ኪታብ ነው። እንደየ ህትመቱ ከ2-7 ሙጀለዶች አለው። በትልቁ እስከ 3100 አካባቢ ገፆች አሉት።

6) አን-ኑቡዋት (النبوات)፦ ባለ 2 ሙጀለድ ሲሆን እስከ 1200 ገፅ ነው።

7) አት-ቲስዒኒያህ (التسعينية)፦ እንደ እትሞቹ ከ1–3 ሙጀለዶች እና ከ400–930 ገጾች አሉት።

8) ቡⶓያቱል-ሙርታድ (بُغْيَةُ الْمُرْتَادِ)፦ 615 ገፅ አካባቢ አሉት።

9) አስ-ሷሪሙል መስሉሉ ዓላ-ሻቲሚ-ር-ረሱል (الصارم المسلول على شاتم الرسول)፦ ከ430 - 600 ገፆች አሉት።

10) ኢቅቲዳኡ-ስ-ሲራጦል ሙስተቂም (اقتضاء الصراط المستقيم)፦ ብዙውን ጊዜ በ 2 ሙጀለዶች አሉት ከ700-1000 ገፆች አሉት!

11) አ-ር-ረዱ ዓለል መንጢቂዪን (الرد على المنطقيين / نقض المنطق)፦ እስከ 400 ገፆች አሉት።

12) አል-ፉርቃኑ በይነ አውሊያኢ-ር-ረሕማኒ ወአውሊያኢ-ሽ-ሸይጧኒ (الفرقان بين أولياء الرحمن وأولياء الشيطان)፦ ከ200 – 300 ገፆች አሉት።

13) አ-ስ-ሲያሰቱ-ሽ-ሸሪዒየቱ ፊ-ኢስላሒ-ራዒ ወ-ር-ረዒያህ (السياسة الشرعية في إصلاح الراعي والرعية)፦ ከ136–325 ገጾች አሉት።

14) አል-ዓቂደቱል ዋሲጢያህ፣ አት-ተድሙሪያህ እና አል-ሐማዊይቱል ኩብራ (العقيدة الواسطية، التدمرية، الحموية الكبرى)፦ ሦስት የተለያዩ የዓቂዳ ኪታቦች ናቸው። ባጠቃላይ እስከ ከ800 - 900 ገፅ ይሆናሉ።

15) አ-ር-ሪሳለቱ ስ-ሰፊዲያህ (الرِّسَالَةُ الصَّفَدِيَّةُ)፦ ከ300-706 ገፅ አሉት።

16) አት-ተወሱሉ ወል-ወሲለህ (التوسل والوسيلة)፦ እስከ 380 ገፅ የሚሆን ኪታብ ነው።

17) አል-ኢስቲቃማህ (الاستقامة) ፦ ከ380-560 ገፅ ነው።

18) አል-ኢስቲጛሰቱ ፊር-ረዲ ዓለል-በክሪይ (الِاسْتِغَاثَةُ فِي الرَّدِّ عَلَى الْبَكْرِيِّ)፦ 410-595 ገፅ አለው።

19) ኪታቡል-ኢማን (كِتَابُ الْإِيمَانِ)፦ ከ340-480 ገፆች አሉት።

20) አል-ዑቡዲያህ (الْعُبُودِيَّةُ)፦ ከ150-174 ገፅ ነው።

21) አል-ሒስበቱ ፊል-ኢስላም (الْحِسْبَةُ فِي الْإِسْلَامِ)፦ ከ64-76 ገፅ ነው።

22) ሸርሑ ሐዲሲ-ን-ኑዙል (شَرْحُ حَدِيثِ النُّزُولِ)፦ 190-210 ገፆች አሉት።

23) አ-ሪሳለቱል ዓርሺያህ (الرِّسَالَةُ الْعَرْشِيَّةُ)፦ 34-39 ገፆች አሉት።

24) አል-ከሊሙ-ጦይብ (الْكَلِمُ الطَّيِّبُ)፦ 100-140 ገፆች አሉት።

25) ሙቀዲመቱን ፊ ኡሱሊ-ት-ተፍሲር (مُقَدِّمَةٌ فِي أُصُولِ التَّفْسِير)፦ እንደ ህትመቱ ከ60–120 ገጾች አሉት።

26) ረፍዑል-መላም ዓኒል-አኢመቲል-አዕላም (رَفْعُ المَلَامِ عَنِ الأَئِمَّةِ الأَعْلَام)፦ እንደ ህትመቱ ከ63–135 ገጾች አሉት።

27) ቃዒደቱን ፊል-መሐባህ (قَاعِدَةٌ فِي المَحَبَّة)፦ 370 ገፆች አሉት።

28) አል-ወሲየቱል-ኩብራ (الوصية الكبرى)፦ የሱንና እምነትን፣ የዒባዳን ምንነት እና ስነ-ምግባርን በአጭሩ የሚገልጽ ድንቅ ኪታብ ነው። ከ60-80 ገጽ አለው።

29) ሸርሑል-ዓቂደቲል-አስፈሃኒያህ (شرح العقيدة الأصفهانية)፦ በአሽዓሪያዎች የአላህ ባህሪያት አስተምህሮት ላይ ትችት የሰጠበት ሌላ ትልቅ የዓቂዳ መጽሐፍ ነው። 500 ገጽ አካባቢ አለው።

30) ሸርሑ ፉቱሕ አል-ጘይብ (شرح فتوح الغيب)፦ ይህ ኪታብ ታላቁ ዓሊም አብዱልቃድር አል-ጂላኒ በጻፉት 'ፉቱሕ አል-ጘይብ' ላይ ኢብኑ ተይሚያ የሰጡት ማብራሪያ ነው። ይህም እርሳቸው ለቀደምት እውነተኛ የሱፊያ መሻኢኾች የነበራቸውን አክብሮትና የሐሳባቸውን ጥልቀት ያሳያል። በአንድ ሙጀለድ ከ500 ገጽ በላይ ሆኖ ይታተማል።

31) ኢቃመቱ-ድ-ደሊል ዓላ ኢብጧሊ-ት-ተሕሊል (إقامة الدليل على إبطال التحليل)፦ በፊቅህ ዘርፍ የተጻፈ ሲሆን፤ አንድ ባል ሚስቱን ሶስት ጊዜ ከፈታ በኋላ ሌላ ባል አግብታ ሳትፈታ ወደ መጀመሪያው ባሏ እንድትመለስ የሚደረገውን የተከለከለ ስልት (ተሕሊል) ውድቅ የሚያደርግበት ኪታብ ነው። 400 ገጽ አካባቢ አለው።

32) አል-ፈታዋ አል-ኩብራ (الفتاوى الكبرى)፦ ይህ ከ'መጅሙዕ አል-ፈታዋ' በተለየ መልኩ የተደራጀ ሌላ የፈትዋዎች ስብስብ ነው። በ5-6 ሙጀለዶች ተዘጋጅቶ ይገኛል።

33) አር-ሪሳለቱል-ቁብሩሲያህ (“القُبْرُصِيَّة”)፦ በቆጵሮስ ለነበረ የመስቀል ጦር መሪ የተጻፈ ጠንካራ ርቱዕ ደብዳቤ። አብዛኛውን ጊዜ ራሱን ችሎ ይታተማል።


2⃣) የተፋለማቸው የጠመሙ ወገኖች/አመለካከቶች፦

በኢስላም ስም/ውስጥ የነበሩ (ውስጣዊ ፊትናዎች)

1) ጀህሚያዎች

2) ሙዕተዚላዎች

3) አሽዓሪያዎች

4) ማቱሪዲያዎች

5) ቀደርያ እና ጀብሪያዎች

6) ሙርጂዓዎች

7) ከራሚያዎች

8) ኸዋሪጆች

9) ኢማሚያዎች (ኢስና ዓሸሪይ ሺዓዎች)

10) ኢስማዒሊ ሺዓዎች እና ሰፊ የባጢኒ እንቅስቃሴዎች

11) ሱፊያዎች፦ የሑሉል/ኢት-ቲሃድ እና ዋሕደት አል-ዉጁድ አስተሳቦች

12) በአረቡ/ሙስሊሙ አለም የነበሩትን ፈላሲፋዎች (የአቪሴናን/ፔሪፓቴቲክ እና ኒዮፕላቶኒክ ፅንሰ ሀሳቦች)

13) አጠቃላይ ግምታዊ/speculative የከላም ምክንያታዊነት

14) ውጫዊ ርዕዮተ-ዓለሞች እና ስርዓቶች

15) ሥላሴያዊ ክርስትና

16) ይሁዲነት (የቅዱሳት መጻሕፍት/የአስተምህሮ ትችት)

17) ሳቢያን/ሐራንያውያን እና ተዛማጅ አረማዊ ኮስሞሎጂዎች

18) ራሱን የግሪክ ፍልስፍናን (ፔሪፓቴቲክ/ኒዮፕላቶኒክ)፣ የአርስቶተሊያን ሎጂካዊ ንድፈ-ሀሳብ

19) ኤቴይዝም(አምላክ የለሽነት) እና ጽንፈኛ ተጠራጣሪነትን (ሰፍሰጣ)

20) አስትሮሎጂ፣ ድብቅ አስማት፣ ወሳኔያዊ የዓለም እይታዎችን

21) ከሞንጎሊያውያን (ኢልካኒዶች) ጋር በነበረው ፍልሚያ ግንባር ቀደም አመራር ሰጥቷል።

ዳዕዋ ከማድረግ ጋር የተያያዙ ተደጋጋሚ እስሮች ደርሰውበታል።

3⃣) የእውቀቱ ተፅዕኖ፣ ደረሶቹና ሌሎች ገድሎቹ፦

የኢብኑ ተይሚያ ታላቅነት በፃፋቸው ኪታቦች ብዛትና ጥልቀት ብቻ የተገደበ አልነበረም። ይልቁንም በህይወት ዘመኑ ያሳደረው ተፅዕኖ እና ከእርሱ እውቀት ቀስመው ለትውልድ ያስተላለፉ ደረሶቹ የዚህን ታላቅ ዓሊም ማንነት የበለጠ ያሳያሉ።

የእውቀቱ ተራራዎች የሆኑ ደረሶቹ፦
የአንድ ዓሊም ታላቅነት ከሚለካባቸው መንገዶች አንዱ ያስተማራቸው ተማሪዎች ጥራት ነው። ኢብኑ ተይሚያ በዚህ ረገድም ወደር አልተገኘለትም። ከእርሱ እግር ስር ተቀምጠው ከተማሩ በኋላ በራሳቸው የዕውቀት ሰማይ የሆኑ በርካታ ዑለማዎችን አፍርቷል። ከእነዚህም መካከል ዋነኞቹ፦

1) ኢማም ኢብኑል ቀይም አል-ጀውዚያ፦ የኢብኑ ተይሚያ የቅርብ ተማሪና እንደ ጥላው የማይለየው ነበር። የመምህሩን ዕውቀት በማደራጀትና በማሰራጨት ረገድ ትልቁን ድርሻ የተወጣ ሲሆን እንደ "ዛዱል መዓድ" እና "ኢዕላሙል ሙወቂዒን" ያሉ ድንቅ ኪታቦችን አስገኝቷል።

2) አል-ሓፊዝ ኢብን ከሲር፦ በዓለም አቀፍ ደረጃ የሚታወቀው የታላቁ "ተፍሲር ኢብን ከሲር" እና "አል-ቢዳያ ወን-ኒሃያ" ፀሐፊ ነው። የተፍሲርና የታሪክ አተናተን ዘዴው ሙሉ በሙሉ በሚባል መልኩ በመምህሩ ኢብኑ ተይሚያ አስተምህሮት ላይ የተገነባ ነው።

3) አል-ኢማም አዝ-ዘሃቢ፦ የዘመኑ ታላቁ የሐዲስና የታሪክ ሊቅ ነበር። ምንም እንኳ በአንዳንድ ነጥቦች ላይ ከመምህሩ ጋር ቢለያይም ለኢብኑ ተይሚያ ከፍተኛ ክብርና አድናቆት የነበረው ሲሆን ከጠላቶቹም ሲከላከልለት ኖሯል።

√ በጂሃድ ሜዳ ላይ የነበረው ተሳትፎ፦
ኢብኑ ተይሚያ በእውቀት ብቻ የተወሰነ ዓሊም አልነበረም። በዘመኑ ሙስሊሙን ኡማ የሞንጎሊያውያን (ታታሮች) ወረራ ስጋት ላይ በጣለው ጊዜ በደማስቆ ህዝብና ጦር ግንባር ቀደም ሆኖ ህዝቡን ለጂሃድ በማነሳሳትና ራሱም በጦር ሜዳ በመሳተፍ ታላቅ ጀግንነት አሳይቷል። በ"መርጅ አስ-ሱፍር" ጦርነት ላይ የነበረው ተሳትፎና አመራር በታሪክ ሲወሳ ይኖራል።

ለእውነት የከፈለው መስዋዕትነት፦
ህይወቱ በሙሉ በብዕር፣ በምላስ እና በሰይፍ የተደረገ ጂሃድ ነበር። በሱና ላይ በነበረው ጥብቅ አቋም እና ቢድዓን በመታገሉ ምክንያት በተቀናቃኞቹ ምቀኝነትና ሴራ ለበርካታ ጊዜያት ታስሯል። እስር ቤት ለእርሱ ግን የብቸኝነትና የእውቀት ማጎልበቻ ነበር። እስር ቤት እያለ የተናገራት ንግግር የእምነቱን ጥንካሬ ታሳያለች፦
"ጠላቶቼ ምን ሊያደርጉኝ ይችላሉ? ጀነቴ እኮ በልቤ ውስጥ ነው።... መታሰሬ (ኸልዋ) ከጌታዬ ጋር መወያዬት ነው፤ መገደሌ ሸሂድነት ነው፤ ከሀገሬ መባረሬ ደግሞ ጉዞ (ሲያሓ) ነው።"
በመጨረሻም በደማስቆ ግንብ እስር ቤት ውስጥ እያለ ብዕርና ወረቀት ተከልክሎ በ728 ዓ.ሂ ህይወቱ አልፏል (አላህ ይዘንለት)።

√ ዘመን ተሻጋሪ ተፅዕኖው፦
የኢብኑ ተይሚያ ጥሪው ወደ ንፁህ የኢስላም ምንጮች — ቁርኣንና ሐዲሥ በቀደምት ደጋግ የአላህ ባሮች (ሰለፉ አስ-ሷሊሕ) ግንዛቤ መሠረት መረዳት — ነበር። ስራዎቹ ለብዙ ክፍለ ዘመናት ቢደበቁም ዛሬ ላይ በዓለም ዙሪያ ያሉ በርካታ የእውቀት ፈላጊዎችና የኢስላም ተሀድሶ እንቅስቃሴዎች ዋነኛ ምንጭ ሆነው ያገለግላሉ። ኪታቦቹ የጥመት አንጃዎችን ለመመከት እንደ ጠንካራ ምሽግ ይቆጠራሉ።

جزاه الله عنّا وعن المسلمين خير الجزاء على ما قدم من خدمة للإسلام وللمسلمين، ومن إحياء للدين ونشر لسنة سيد المرسلين ﷺ


||
www.tg-me.com/MuradTadesse