🎯 संपूर्ण विज्ञान 🎯 5742

*इंग्लिश रसायनशास्त्रज्ञ : सर हंफ्री डेव्ही.*

17 डिसेंबर 1778.
29 मे 1829.

खाणीतील ‘सुरक्षा दीप’ आणि पोटॅशियम व सोडियम ही मूलद्रव्ये यांच्या शोधांबद्दल हंपी डेव्ही प्रसिद्ध. त्यांचा जन्म पेंझॅन्स (कॉर्नवॉल) येथे 17 डिसेंबर 1778 रोजी झाला. त्यांचे शिक्षण पेंझॅन्स व ट्रुरो येथे झाले. १७९५ मध्ये पेंझॅन्स येथील शस्त्रचिकित्सक व औषधविक्रेते जे. बी. बॉर्लस यांच्याकडे त्यांनी उमेदवारी करण्यास सुरुवात केली व १७९७ साली रसायनशास्त्राच्या अभ्यासास आरंभ केला. १७९८ मध्ये ते टॉमस बेडोझ यांच्या क्लिफ्‌टन येथील मेडिकल न्यूमॅटिक इन्स्टिट्यूशनमध्ये साहाय्यक झाले व त्यांनी निरनिराळ्या वायूंच्या श्वसनाने होणाऱ्या परिणामांसंबंधी प्रयोग केले. नायट्रस ऑक्साइड हा वायू हुंगल्याने उल्हसित परिणाम होतो, असे त्यांना दिसून आले. या कार्याचे वर्णन त्यांनी रिसर्चेस, केमिकल अँड फिलॉसॉफिकल, चीफली कन्सर्निंग नायट्रस ऑक्साइड (१८००) या आपल्या ग्रंथात दिले आहे. या ग्रंथाने त्यांना प्रसिद्धी मिळून बेंजामिन टॉम्पसन (काउंट रम्फर्ड) यांनी डेव्ही यांना लंडन येथे नव्यानेच स्थापन झालेल्या रॉयल इन्स्टिट्यूशनमध्ये रसायनशास्त्राचे व्याख्याते म्हणून पाचारण केले. त्यांचे वक्‍तृत्व आणि त्यांच्या प्रयोगांतील नावीन्य व विविधता यांमुळे लवकरच ते एक लोकप्रिय व्याख्याते झाले. १८०३ मध्ये त्यांची रॉयल सोसायटीचे सदस्य म्हणून निवड झाली. १८०२ साली व त्यानंतर १८१२ पर्यंत दर वर्षी त्यांनी कृषी मंडळापुढे कृषी रसायनशास्त्रासंबंधी व्याख्याने दिली व १९१३ मध्ये या व्याख्यानांवर आधारलेला एलेमेंट्स ऑफ ॲग्रिकल्चरल केमिस्ट्री हा ग्रंथ लिहिला. हा ग्रंथ अनेक वर्षे प्रमाणभूत म्हणून मानण्यात येत होता. ओक वृक्षापासून काढलेल्या अर्कापेक्षा कातडी कमाविण्यासाठी काताचा चांगला उपयोग होतो, असे त्यांना १८०२ मध्ये आढळून आले.

रसायनशास्त्रात त्यांनी लावलेले बहुतेक प्रसिद्ध शोध १८०६ साली त्यांनी दिलेल्या व्याख्यानातून (ऑन सम केमिकल एजन्सीज ऑफ इलेक्ट्रिसिटी) उद्‌भवले. साध्या विद्युत् घटांचे कार्य रासायनिक विक्रियेमुळे चालते व विरुद्ध विद्युत् भार असलेल्या पदार्थांचा संयोग होतो, असा त्यांनी निष्कर्ष काढला होता. यावरून सर्व पदार्थांचे विद्युत् विश्लेषण करून त्यांचे मूलद्रव्यांच्या स्वरूपात विघटन करता येणे शक्य आहे, असे त्यांनी प्रतिपादन केले. इंग्लंड व फ्रान्स या देशांत त्या वेळी युद्ध चाललेले असूनही या व्याख्यानाकरिता त्यांना इन्स्टिट्यूट ऑफ फ्रान्सचे बोनापार्ट पारितोषिक मिळाले. याच कार्याच्या आधारे त्यांनी १८०७ मध्ये क्षारांपासून (अम्लाशी विक्रिया झाल्यास लवणे देणाऱ्या पदार्थांपासून अल्कलींपासून) सोडियम व पोटॅशियम अलग केले आणि १८०८ मध्ये कॅल्शियम, स्ट्रॉशियम, बेरियम व मॅग्नेशियम (क्षारीय मृत्तिका धातू) ही मूलद्रव्ये अलग केली. त्यांनी बोरॉन (पोटॅशियमबरोबर टाकणखार तापवून), हायड्रोजन टेल्यूराइड व हायड्रोजन फॉस्फाइड यांचाही शोध लावला. क्लोरीन हायड्रोक्लोरिक अम्ल यांतील संबंध दाखवून त्यांनी क्लोरिनाचे पूर्वीचे नाव ऑक्सिम्युरिॲटिक अम्ल हे चुकीचे असल्याचे प्रतिपादिले. क्लोरिनाचे मूलद्रव्यात्मक स्वरूप प्रस्थापित करून त्याला ‘क्लोरीन’ हे नाव डेव्ही यांनीच दिले. अम्लांच्या ऑक्सिजन सिद्धांताचे (प्रत्येक अम्लात ऑक्सिजन असलाच पाहिजे या सिद्धांताचे) त्यांनी खंडन केले. १८१३ मध्ये पॅरिस येथे असताना त्यांनी आयोडीन हेही मूलद्रव्यच असल्याचे (गे-ल्युसॅक यांनीही त्याच सुमारास हा शोध लावलेला होता) सिद्ध केले.

विद्युत् घट, कातडी कमाविणे व खनिज विश्लेषण यांसंबंधीच्या कार्याकरिता १८०५ मध्ये त्यांना रॉयल सोसायटीचे कॉप्ली पदक मिळाले व १८०७ मध्ये ते सोसायटीचे सचिव झाले. १८१३ मध्ये त्यांनी रॉयल इन्स्टिट्यूशनमधील रसायनशास्त्राच्या प्रमुखपदाचा राजीनामा दिला व त्याच वर्षी त्यांची रसायनशास्त्राचे सन्माननीय प्राध्यापक म्हणून निवड झाली. मायकेल फॅराडे यांची योग्यता ओळखून डेव्ही यांनी त्यांची रॉयल इन्स्टिट्यूशनच्या प्रयोगशाळेत साहाय्यक म्हणून नेमणूक करण्याची शिफारस केली. १८१३–१५ या काळात ज्वालामुखींसंबंधी अभ्यास करण्यासाठी डेव्ही यांनी फॅराडे यांच्यासह यूरोपात प्रवास केला. तेथून परतल्यावर त्यांनी कोळशाच्या खाणीत निसर्गतः आढळणाऱ्या वायूमुळे (मिथेन व इतर हायड्रोकार्बने यांच्या मिश्रणामुळे) होणाऱ्या स्फोटांचा अभ्यास केला व अशा वायूचे अस्तित्व दर्शविणाऱ्या सुरक्षा दीपाचा शोध लावला आणि तो दिवा त्यांच्याच नावाने ओळखण्यात येतो. या कार्याबद्दल त्यांना रॉयल सोसायटीची सुवर्ण व रजत रम्फर्ड पदके मिळाली. १८१२ मध्ये त्यांना ‘नाइट’ हा किताब देण्यात आला व १८१८ मध्ये त्यांना बॅरोनेट करण्यात आले. १८२० साली रॉयल सोसायटीचे अध्यक्ष म्हणून त्यांची निवड झाली व या पदावर त्यांनी १८२७ पर्यंत काम केले.

1.3K views03:03

🎯 संपूर्ण विज्ञान 🎯

१८२६ मध्ये विद्युत् व रासायनिक बदलांचे संबंध या विषयावरील व्याख्यानाबद्दल त्य़ांना रॉयल सोसायटीचे रॉयल पदक देण्यात आले. त्यांच्या नावाने डेव्ही पदकही सुरू करण्यात आले.

त्यांनी एलेमेंट्स ऑफ केमिकल फिलॉसॉफी (१८१२), ऑन द सेफ्टी लॅम्प फॉर कोल माइनर्स (१८१८), सालमोनिया, ऑर डेज ऑफ फ्लाय-फिशिंग (१८२८), कन्सोलेशन्स इन ट्रॅव्हल (१८३०) इ. ग्रंथ लिहिले. त्यांचे सर्व कार्य जॉन डेव्ही या त्यांच्या बंधूंनी ९ खंडांत संपादित केले (१८३९-४०). आयुष्याच्या शेवटच्या काळात ते रोम येथे स्थायिक झाले. ते जिनिव्हा येथे २९ मे १८२९ रोजी मृत्यू पावले.

1.4K views03:03

🎯 संपूर्ण विज्ञान 🎯

*भौतिकशास्त्रज्ञ - निकोला टेस्ला.*

10 जुलै 1856.
7 जानेवारी 1943.

वेस्टींगहाऊस कंपनीने नायगारा येथील धबधब्यावर प्रत्यावर्ती जनित्र (ए. सी. जनरेटर) बसवला आणि तिथे पहिले वीजनिर्मिती केंद्र उभे केले. हे केंद्र टेस्लाच्या संशोधन व सल्ल्यावर आधारीत होते.

मार्कोनीच्या रेडिओ शोधाच्या दोन वर्षांआधी टेस्लाने रेडिओ लहरींच्या प्रक्षेपणाचे प्रात्यक्षिक दाखवले होते. ते संशोधन त्याच्या हयातीत त्याच्या नावाने मान्यताप्राप्त झाले नाही. न्यूयॉर्कमधील इलेक्ट्रिकल उपकरणांच्या प्रदर्शनात त्याने रेडिओ लहरींच्या नियंत्रणाने तलावात एक बोटही चालवली होती. रेडिओ लहरींचा शोध अजून लोकांना समजला नव्हता, तेव्हा टेस्लाने ही बोट रेडिओ लहरींवर चालवून दाखवली होती.

विजेमुळे चुंबकीय क्षेत्र निर्माण होते. प्रत्यावर्ती धारेमुळे (अल्टरनेटींग करंट) वर्तुळाकार गतीत फिरणारे (रोटेटिंग) चुंबकीय क्षेत्र निर्माण होते. मायकेल फॅरेडेच्या ह्या शोधाचे, तंत्रज्ञानाच्या स्वरुपातले प्रत्यक्ष व्यावहारीक उदाहरण हे निकोला टेस्लाने त्याच्या प्रवर्तन चलित्राच्या (इन्डक्शन मोटर) रुपाने दिले. तिला कॉम्युटेटरची व दिष्ट चलित्राप्रमाणे (डीसी मोटर) बाहेरून उर्जा देण्याची आवश्यकता नव्हती. त्यामुळे तिच्यातील ऊर्जा ऱ्हास अतिशय कमी होता. ती प्रवर्तक रहित (स्टार्टर) होती.

टेस्लाच्या ह्या शोधामुळे मानवी संस्कृतीच्या प्रगतीच्या परिभाषेतच आमूलाग्र बदल झालेला आहे. एकशे अडतीस वर्षांपूर्वी त्याने शोधलेली एक-प्रावस्थिक चलित्र (सिंगल फेज मोटर) ही आजही जगात सर्वत्र वापरली जाते. जगातील एकूण विद्युत ऊर्जा वापरापॆकी ५०% ऊर्जा ही केवळ प्रवर्तन चलित्र (इन्डक्शन मोटर) मुळे वापरली जाते. वीज निर्मीती, वितरण आणि ऒद्योगिक क्षेत्र ह्या मध्ये तिचा वापर जगभर केला जातो.

विल्यम रॉंटेंजनला क्ष-किरणांच्या शोधाचा जनक मानले जाते. निकोला टेस्लाने त्याच सुमारास अमेरिकेत प्रथमच क्ष-किरणांची निर्मिती करून स्वतःच्या पायाचे छायाचित्र काढले होते. त्याने कोऍक्सिअल केबलच्या निर्मिती करता पेटंट घेतले. ऊर्जा वितरणाकरता आधुनिक जगात समअक्षीय तारा (कोऍक्सिअल केबल) वापरल्या जातात. त्यांच्या निर्मितीचे श्रेय टेस्लाच्या नावे जाते. संदेशवहनाकरता आधुनिक जगात ह्या तारा वापरल्या जातात कारण त्यात संधारित्र (कपॅसिटर) ऊर्जा ऱ्हास कमी असतो. काळाच्या ओघात त्या बनवण्याचे तंत्रज्ञान विकसित झाले तरी त्यांच्या रचेनेच्या मूळ शोधाचे श्रेय टेस्लाकडे जाते.

रेडिओ, रडार, सर्वप्रकारच्या मोटर्स, उच्च-कंपनांची दाबक्षेत्रे, कॉइल्स ह्या सर्वांच्या निर्मितीमागे टेस्लाच्या वॆज्ञानिक संशोधन संकल्पनांचा हात आहे. त्याच्या नावाने तीनशे पेटंट आहेत.

टेस्लाची स्मरणशक्ती अत्यंत कुशाग्र होती. तो बहुभाषिक होता. त्याला अनेक मानसन्मान मिळाले होते. सर्बियाच्या बेलग्रेड ह्या राजधानीमध्ये त्याच्या नावाचे संग्रहालय आहे. १८९६ मध्ये फ्रान्समध्ये निकोला टेस्लाची व स्वामी विवेकानंदांची भेट झाली होती.*टेस्लाच्या सन्मानार्थ SI प्रणालीने मॅग्नेटिक फ्लक्स डेन्सिटी (B), {B=f/a} ह्या एककाला ’टेस्ला’ हे नाव दिले आहे.

ज्या वर्षी टेस्लाचे निधन झाले त्याच वर्षी, त्याच्या निधनानंतर कोर्टाने मार्कोनीची चार पेटंट अवैध ठरवली आणि टेस्लाचा त्यावरील अधिकार मान्य केला.

रोबोट ॲक्च्युएटरपासून टर्न-टेबलपर्यंत आणि पाण्याच्या पंपापासून ते ड्रिलिंग मशीनपर्यंत, टेस्लाने शोधलेल्या मोटारींचा वापर केला जातो. एकोणिसाव्या शतकातील या शास्त्रज्ञाच्या नावाने, एकविसाव्य़ा शतकात विद्युत-चलीत गाड्या बनवणाऱ्या निकोला आणि टेस्ला ह्या कंपन्या निर्माण झाल्या ह्यातच त्याच्या कार्याची महती दिसून येते.

निकोला टेस्ला हा संशोधक सर्व ठिकाणी ‘परिपूर्ण’ लुडबुड करणारा होता. त्याने भरपूर नव्या गोष्टी शोधल्या आणि अलिप्त राहिला. १८८५ साली हर्ट्झने जर्मनीमध्ये वायरलेस ट्रान्समिशनचा यशस्वी प्रयोग केला होता.

त्यानंतर काहीच वर्षांनी १८९२ साली टेस्लाने रेडिओ ची कल्पना मांडून त्यावर काम सुरू केलं (त्यावेळी मार्कोनी जेमतेम १८ वर्षांचा होता). त्यात टेस्लाने एवढी प्रगती केली की १९०० साली त्याने न्यूयॉर्क मधील लॉंग आयलँड येथे वार्डनक्लिफ टॉवर उभारला जो मोठ्या प्रमाणात रेडिओ लहरी प्रक्षेपित करू शकत होता.

हा टॉवर त्याने उभारला खरा पण मुळातच फारसा लोकांमध्ये न मिसळणारा टेस्ला या वेळी प्रसिद्धीपासून दूर राहिला. अर्थात नंतर या टॉवर ला प्रसिद्धी मिळाली आणि त्याला आता ‘टेस्ला टॉवर’ असंही म्हटलं जातं. यातून रेडिओ क्षेत्रामधलं टेस्लाचं भरीव योगदान दिसून येतं.

त्यानंतर पुढच्याच वर्षी मार्कोनीने आपल्या प्रयोगाची मोठी प्रसिद्धी करून, रेडिओ ट्रान्समिशन बाबतच सर्व हक्क स्वतःच्या नावे करून घेतले म्हणजे रेडिओचं पेटंट मिळवलं. यात टेस्लाचा कुठेही उल्लेख नव्हता.

1.5K views08:11

🎯 संपूर्ण विज्ञान 🎯

खरंतर रेडिओमध्ये वापरला जाणारा ‘टेस्ला रॉड’ हा टेस्लानेच तयार केला होता. यावरचे सर्व अधिकृत पेटंट मार्कोनीच्या नावावर असल्यामुळे त्याने याचा लगोलग व्यापारी उपयोग सुरू केला. रेडिओ क्षेत्राबाबत म्हणायचं तर मार्कोनीचं योगदान हे केवळ तांत्रिक बाबींमधलंच आहे.

असं म्हणता येईल, कारण त्याने टेस्ला, हर्ट्झ, जगदीशचंद्र बसु इत्यादींच्या कल्पना परस्पर उचलून त्याचा उपयोग स्वतःच्या प्रयोगात करून, त्याची उपयोगिता वाढवून पेटंट मिळवलं. यातून त्याच्यातला पक्का उद्योजक दिसतो.

समांतरपणे मार्कोनी आणि टेस्ला यांनी रेडिओचा शोध लावला आणि श्रेय मिळालं मार्कोनीला, कारण टेस्लाला स्वतःचा शत्रू समजणाऱ्या एडिसनचा वरदहस्त मार्कोनीच्या डोक्यावर होता. टॉवरच्या बांधणीपूर्वी १९०० साली जे पी मॉर्गन यांनी भेटून टेस्लाने त्याची वायरलेस ब्रॉडकास्टिंग केंद्र स्थापण्याची इच्छा बोलून दाखवली.

पण त्याच वेळी दुसरीकडे मार्कोनीने वायरलेसच्या माध्यमातून सिग्नल प्रक्षेपित करून दाखवला. हे बघून, मार्कोनीने आपल्या १७ पेटंट्सचा उपयोग केला असल्याचं टेस्लाने जगाला ओरडून सांगितलं पण कोणीही त्यावर विश्वास ठेवला नाही, कारण त्यावेळी ‘हवा’ फक्त मार्कोनीची होती.

हे बघून मॉर्गनने टेस्लाच्या प्रकल्पनात गुंतवणूक करायला नकार दिला आणि मॉर्गनने मार्कोनीकडे पैसे गुंतवले. मार्कोनी प्रसिद्धीच्या सर्वोच्च शिखरावर होता. १९०४ साली यूएस पेटंट ऑफिसने रेडिओ ट्रान्समिशन चे सर्व हक्क मार्कोनीला दिले.

टेस्लाने स्वतःच्या बुद्धिमत्तेवर मिळवलेलं सर्व मार्कोनीच्या नावावर गेलं आणि मुख्य म्हणजे ती १७ पेटंट, जी टेस्लाच्या नावे होती, तीही मार्कोनीला मिळाली. हे सर्व बघून टेस्ला हताश झाला.

भावनेच्या भरात त्याने कोर्टात मार्कोनीविरुद्ध दावा केला पण तिथेही तो हरला, कारण पुरावे होते कुठे ? होतं ते सगळंच मार्कोनीच्या नावावर. टेस्ला शेवटी हरला होता.

सुरवातीला एडिसनने टेस्लाला त्रास दिला आणि शेवटी मार्कोनीने त्याला हरवलं. महत्वाची गोष्ट म्हणजे एकेकाळी मार्कोनी हा टेस्लाचा विद्यार्थी होता.
पण टेस्लाच्या नशिबी मृत्यूपश्चात एक खूप मोठी गोष्ट होती. मार्कोनीचा मृत्यू १९३४ साली झाला आणि टेस्लाचा १९४३ साली.

टेस्लाच्या मृत्यूनंतर ठीक ६ महिन्यांनी कोर्टाने मार्कोनीची रेडिओ संबंधी सर्व पेटंट्स अवैध ठरवून ती टेस्लाच्या नावे केली पण हे बघायला टेस्ला त्या वेळी या जगात नव्हता.

1.9K views08:11

🎯 संपूर्ण विज्ञान 🎯

🌍✍️ पुढीलपैकी ' उष्णरक्ती ' प्राणी दर्शवणारा पर्याय निवडा ? ( संदर्भ :- 🖋️ शालेय पुस्तके )

Anonymous Quiz

332 voters1.0K views05:24

🎯 संपूर्ण विज्ञान 🎯

🌍✍️ प्रोटिस्टा सृष्टीतील कोणते सूक्ष्मजीव हे त्यांच्या पेशीत हरित लवके असल्याने ' स्वयंपोषी ' असतात ?

Anonymous Quiz

314 voters1.2K views05:24

🎯 संपूर्ण विज्ञान 🎯

खालीलपैकी कोणता ग्रुप ड्युअल प्लांट म्हणून ओळखला जातो ?

Anonymous Quiz

322 voters1.2K views05:24

🎯 संपूर्ण विज्ञान 🎯

वनस्पती वर्गीकरणातील खालीलपैकी पायाभूत घटक कोणता ?

Anonymous Quiz

335 voters1.1K views05:24

🎯 संपूर्ण विज्ञान 🎯

◾एकमेकांशी काटकोनात असलेल्या अक्षांवर समपृष्ठाचे छेद खालीलप्रमाणे असतील तर त्या समपृष्ठाचे मिलर निर्देशांकाचे परिगणन करा :
2a, 3b, 4c
(MPSC group B pre 2019)

Anonymous Quiz

वरीलपैकी कोणतेही नाही

275 voters1.2K views05:24

🎯 संपूर्ण विज्ञान 🎯

व्हिनेगार मध्ये कोणते नैसर्गिक आम्ल असते

Anonymous Quiz

372 voters1.1K views13:13

🎯 संपूर्ण विज्ञान 🎯

ग्लुकोज मध्ये कार्बन ची टक्केवारी किती आहे

Anonymous Quiz

12%

50%

30%

368 voters1.2K views13:17

🎯 संपूर्ण विज्ञान 🎯

अल्फा कणाचा शोध कोणी लावला

Anonymous Quiz

381 voters1.0K views13:18

🎯 संपूर्ण विज्ञान 🎯

This media is not supported in your browser

VIEW IN TELEGRAM

991 views15:24

🎯 संपूर्ण विज्ञान 🎯 via @like

तुमच्या विश्वासास पात्र ठरलेले
"History By Sachin Gulig" Application "10,000" Download झाले.

हे शक्य होण्यास कारण तुमचा विश्वास, मदत, आधार, आणि आशीर्वाद आहेत.....🤝

सर्व विद्यार्थी मित्र-मैत्रिणी, भावी अधिकारी, खरच तुमचे मनापासून आभार..

असेच प्रेम, सहकार्य आणि साथ कायम राहु द्या.....!!
❤️🥰😍🙏

तुमचाच सोबती
सचिन
9545600535

1.2K views04:00

❤️ 26

🎯 संपूर्ण विज्ञान 🎯

This media is not supported in your browser

VIEW IN TELEGRAM

772 views18:24

🎯 संपूर्ण विज्ञान 🎯

*मेघनाद साहा - ताऱ्यांमधील रहस्य सांगणारा शास्त्रज्ञ, आईन्स्टाईन यांनीही केलं होतं कौतुक.*

6 आक्टोंबर 1893.
16 फेब्रुवारी 1956.

डॉ. मेघनाद साहा हे प्रसिद्ध भारतीय भौतिकशास्त्रज्ञ होते. साहा समीकरण तयार करण्यासाठी ते प्रसिद्ध आहेत. हे समीकरण ताऱ्यांच्या भौतिक आणि रासायनिक स्थिती स्पष्ट करण्याशी संबंधित आहे. आज भारताचे सरकारी कामकाज ज्या दिनदर्शिकेनुसार सुरू आहे. ती राष्ट्रीय दिनदर्शिका (Indian National Calendar) तयार करण्यातही साहा यांचं महत्वाचं योगदान आहे. राष्ट्रीय दिनदर्शिका ही साहा यांच्या अध्यक्षतेखालील समितीने सुचविलेली आणि 22 मार्च 1957 रोजी केंद्र सरकारने अधिकृतरीत्या स्वीकारलेली दिनदर्शिका आहे. ती खगोलशास्त्रावर आधारित असून ऋतुचक्र, भौगोलिक परिस्थिती आणि अनेक घटकांचा सखोल विचार करून तयार करण्यात आली आहे. या बातमीद्वारे डॉ. मेघनाद साहा याच्याबद्दल अधिक माहिती जाणून घेणार आहोत.

मेघनाद साहा यांचा जन्म 6 ऑक्टोबर 1893 रोजी बांगलादेशची राजधानी ढाकाजवळील शाओराटोली गावात झाला. मेघनाद साहाच्या वडिलांचे नाव जगन्नाथ साहा होते. आईचे नाव भुवनेश्वरी देवी होते. त्यांचे वडील जगन्नाथ साहा हे एक छोटे दुकानदार होते. हालाकीची परिस्थिती असल्याने जगन्नाथ यांना आपल्या कुटुंबाचा उदरनिर्वाहाचा खर्च उचलणे कठीण जात होते. यासाठीच प्राथमिक शिक्षणानंतर मेघनाद यांनी दुकानाच्या कामात मदत करावी अशी त्यांची इच्छा होती. मात्र मेघनाद याची इच्छा पुढे शिक्षण घेण्याची होती.

त्यांच्या प्रश्नांनी शिक्षकही थक्क होत होते

मेघनाद साहा हे लहानपणापासूनच अतिशय हुशार होते. विज्ञान विषयाची त्यांना अधिक आवड होती. वर्गात त्यांनी विचारलेल्या प्रश्नांनी शिक्षकही थक्क होत होते. एकदा त्यांनी सूर्याभोवती वर्तुळ आकारात फिरणाऱ्या आवरणाबद्दल विचारले. ज्याचे उत्तर त्यांचे शिक्षक देऊ शकले नाही. त्यावेळी मेघनाद यांनी आपण याचा शोध लावून याची माहिती काढणार असल्याचे शिक्षकांना सांगितले होते. यावरून मेघनाद खूप हुशार असल्याचे शिक्षकांना जाणवले. मात्र त्याचे कुटुंबीय मेघनाद यांना पुढे शिकू देणार की नाही, असा प्रश्न शिक्षकांना पडला. मेघनाद यांचं शिक्षण थांबू नये, असे त्यांना वाटत होते. यानंतर त्यांनी स्वतः मेघनाद यांच्या पालकांची भेट घेऊन त्यांच्याशी चर्चा करण्याचे ठरवले. याबाबत शिक्षकाने मेघनाद याच्या भावाशी चर्चा केली.

मेघनाद यांचा भाऊ त्यांच्या वडिलांकडे गेला आणि म्हणाला, मेघनाद अभ्यासात खूप हुशार आहे. त्याचे शिक्षकही तसे सांगत आहेत. त्याने पुढे शिक्षण घ्यावे, अशी शिक्षकांची इच्छा आहे. यावर वडिलांनी सांगितले की, मेघनाद खूप हुशार आहे. पण त्याला दुसऱ्या गावात शिक्षणासाठी जावे लागेल. ज्यासाठी त्याच्याकडे पैसे नाहीत. याबाबत मदत करण्यासाठी डॉ.अनंत यांच्याशी बोलू, असे मेघनाद यांच्या भावाने वडिलांना सांगितले. त्यांच्या वडिलांनी यावर आपली संमती दर्शवली. डॉ. अनंत कुमार हे एक कुशल आणि प्रभावी डॉक्टर होते. तसेच ते एक चांगले व्यक्ती देखील होते. डॉ.अनंत दास यांनी मेघनाद साहा यांना पुढील शिक्षणासाठी मदत केली. मेघनाद यांनी दुसऱ्या गावातल्या इंग्रजी माध्यमाच्या शाळेत प्रवेश घेतला. पुढे ते डॉ.अनंत कुमार यांच्या घरी राहत होते. आपल्या मेहनतीच्या जोरावर मेघनाद साहा यांनी केवळ आपल्या शाळेतच नाही तर संपूर्ण ढाका जिल्ह्यात आठवीत सर्वाधिक मार्क मिळवले. त्यानंतर मेघनाद साहा यांना शिष्यवृत्ती मिळू लागली. सोबतच त्यांना ढाका येथील सरकारी हायस्कूलमध्ये प्रवेश मिळाला.

स्वातंत्र्य लढ्यात घेतला भाग

त्याच काळात देशभर स्वातंत्र्यलढ्याची आग धगधगत होती. मेघनाद याशी प्रभावित झाले होते. बंगालचे राज्यपाल त्यांच्या शाळेला भेट देणार होते. राज्यपालांच्या आगमनानिमित्त मेघनाद साहा यांनी त्यांच्या सहकाऱ्यांसह आंदोलनात भाग घेतला. याच्या परिणामी, मेघनाद यांची शिष्यवृत्ती बंद करण्यात आली. मेघनाद यांना त्यांच्या साथीदारांसह शाळेतून काढून टाकण्यात आले. मात्र त्यांना किशोरीलाल ज्युबिली स्कूल या खाजगी शाळेत प्रवेश मिळाला. पुढे साहा हे इंटरमिजिएट परीक्षा प्रथम श्रेणीत उत्तीर्ण झाले. नंतर कलकत्ता विद्यापीठात साहा यांनी संपूर्ण विद्यापीठात दुसरा क्रमांक पटकावला. हलाखीच्या परिस्थितीवर मात करत साहा यांची वाटचाल प्रगती आणि विकासाच्या दिशेने सुरू झाली.

शास्त्रज्ञ जगदीशचंद्र बसू शिक्षक म्हणून लाभले

इंटरमिजिएटनंतर मेघनाद साहा पुढील पदवी शिक्षणासाठी प्रेसिडेन्सी कॉलेजमध्ये दाखल झाले. जिथे जगदीशचंद्र बसू आणि प्रफुल्ल चंद राय सारखे मोठे शास्त्रज्ञ त्यांचे शिक्षक होते. तसेच सत्येंद्र नाथ बसू त्यांचे वर्गमित्र होते. एकदा डॉ. बसू त्यांना म्हणाले, ''मेघनाद तुला गणितात विशेष रस आहे. ही चांगली गोष्ट आहे. परंतु विज्ञानाची इतरही क्षेत्रे आहेत. तू भौतिकशास्त्रावर भर दे.

752 views18:24

2025/07/07 01:26:19
Back to Top

HTML Embed Code:

<iframe width="100%" src="https://www.bootg.com/buyppe/web?embed=1" title="Telegram Web" frameborder="0" allow="accelerometer; autoplay; clipboard-write; encrypted-media; gyroscope; picture-in-picture" allowfullscreen></iframe>