Oyna.

Tillaniso Eshboyevaning Shakl asarini o'qib, asar bo'yicha tushunchalarimni qisman yozdim. Gap shundaki hech bir nasriy yoki nazmiy asar bo'lsin taqriz yozmaganman. Shu kungacha o'qigan asarlarimga Shaklga bog'lanib qolganchalik bog'lanib qolmaganman.
Asar bizga qaratilgan oyna bo'lib, bizning avlodni(19 asr oxiri va21 asr boshida tug'ulganlar) to'laqonli yoritib bergan. Asarda fikr ustunligi, voqelik kamligi bor. Biroq asar mavqeiga umuman ta'sir qilmaydi bu, aksincha o'quvchini kengroq fikrlashga, tafakkur chegaralarini buzishga undaydi. Did haqida bahslashilmaydi degan gap bor, muallifi esimda yo'q. Shakl bilan ham bahslashib bo'lmaydi, hech qachon. Agar kimdir bu asarni qay bir darajaga qo'ymoqchi bo'lsa adashadi, shaklni yashash kerak. Bizning avlod Shaklni yashab o'tdi, allaqachon biz yo'q bo'ldik. Afina kim edi - u G.ning yaxshilikka xayrixoh vijdoni, Temur esa umid, ilinj edi isyon sog'ingan. Bu ikkisi ham vijdon, ikkisi ham shaxsiyati edi G.ning. Afina Ota va Onasiga bo'lgan muhabbatini saqlashga uringan vijdon, Temur o'ziga nisbatan ishonchni, inson "meni"ni saqlashga uringan, "men"ga hiyonat qilishga yo'l bermaydigan vijdon edi. Afina farovon hayotni, Temur esa erkni kuylab o'tgan G.ning onggidagi musiqorlardir. Asardagi asosiy qahramon G. bo'lib o'tmishining xoziriga ta'sir etishi tasvirlangan. Muallif zamon va avlod o'rtasidagi ziddiyatlarni ochib bergan. Jinoyat va jazoda zo'r jumla bor - "O, men uchun aziz va nohaq yurak" degan, G.njng Ota Onasi uni himoya qilmoq istab qanotini kesgan, bu tabiiy jarayon ekanligini muallif mahorat bilan o'quvchiga bayon etadi. Qadriyatlar haqida og'zimizni ko'pirtirib gapiramiz, qadriyatlarni ulug'laymiz. Ammo o'zimiz ulug'lagan qadriyatlarni amalda oyoq osti qilamiz, asar ko'zgusida ushbu sahnalar birma bir ko'rinish beradi. Ota va Ona siymosi go'zal tasvirlangan, G.ning kechmishini chetga surib qarang, haqiqiy o'zbekning oila kattalari gavdalangandek(bu kesatiq emas). Asar fikr va g'oyalari bilan odam zeriktirib qo'ymaydi, ammo miyani zo'riqtirishi aniq, voqelikni qabul qila olsangiz tushunish lazzatini tuyasiz, qabul qila olmasangiz ziddiyatlar ichida adashib qolishingiz hech gap emas. Shaklni hamma o'qishi shart deb bemalol ayta olaman, ammo tavsiya qilishda ehtiyot bo'ling. Shakl ko'zgusi insonning hech bir istisnolarsiz bor budini ko'rsatib tashlaydi, shuning uchun ham kitobni tavsiya etishda ehtiyot bo'ling.
G. va Temur o'rtasidagi ishqiy munosabatlar o'rtadagi pardani ko'tarib tashlaydi, o'quvchi endi G.ning ruhiy iztiroblarini va kechmishi naqadar og'ir ekanligini aniq-tiniq ko'ra oladi, G.ning ishonish qudratini atrof muhit parchalab tashlaganini sezadi. G. tafakkuri ila vijdon va "Men"larini Afina, Temur, va uning ukalariga bo'laklab o'zini tushunishga urinadi. Biroq zamon baribir bu urinishlarini chippakka chiqaradi, bunda ommaviy bilimsizlik qurboniga aylanganini sezadi, shuning uchun Temur Afinani yo'q qiladi. Afinaning o'limi jamiyat qusurlariga bo'lgan urushni ochib beradi, o'z meniga esa shafqat qilganligini. Bu esa biz hammaga bir yoqishimiz imkonsiz ekanligiga ishora. Shu joyda jumboq yuzaga keladi, o'zini saqlab qolishni istasa nega Temurni o'ldirdi? Temurning o'limi G.ning kurashda taslim bo'lganini, yoki donishmandga aylanganini anglatadi, ikki holatda ham muallif haq bo'lishi ravshan. Negaki G. hamma qadriyatlarni e'zozlashi kamsitish, ularning buyruqlariga itoat qilish evaziga kaltaklanishga uchraydi. Bu holatlarga bardosh berishi, jinniga aylanib qolmaganligi G.ning qalbini parchalab koinot uzra sochib tashlaydi. Asar ayni zamondoshlarimizni bilimsizlarcha ishonib ergashuvchi va fikrlovchi qatlamga ajratib achchiq haqiqatni ko'zgu ichiga joylaydi. Shakl bir ko'zguki, bu ko'zgu sizning ruhingizni sug'urib uchinchi shaxs sifatida o'zingizga va atrofingizga boqishga majburlaydi.

Yangi kitob muborak bo'lsin o'zbek xalqiga.

YuSuF_QaLaNDaR.
@YuSuF_QaLaNDaR

Bir narsani tushunib qoldim, Dostayevskiyning "Xo'rlanganlar va haqoratlanganlar" asarida ham vijdon bo'linishi qisman bor edi, Tillanisoning Shaklida ham vijdon ziddiyati bor. Bu bilan nima demoqchiman insonning vijdoni o'zi bilan o'ziga qarshi chiqishi mumkinligini Tillaniso juda tabiiy jarayon bilan yozganki Fedya amakidan o'tib ketgan. Jinoyat va jazoda bir juma bor "O, men uchun aziz va nohaq yurak" degan, ko'rinib turibdiki Fedya amaki vijdon qarshiligini ob'ektiv tasvirlagan bo'lsa, Tillaniso sub'ektiv bilan tasvirlagan. Ob'ektiv tasvirlarni so'z orqali to'laligicha mag'zini chaqish neytral tuyuladi shaxsan menga, sub'ektiv esa bor bo'y bastini mana deya peshonang tagiga olib kelib beradi. Shuning uchun O'zbekistonda Dostayevskiy paydo bo'ldimi deb o'ylayman, nima bo'lganda ham o'qish kerak. "Tillaniso Dostayevskiy" ham kitob bilan qulluq bo'lsin o'zbeklarga.

YuSuF_QaLaNDaR
@YuSuF_QaLaNDaR