چون صاعقه‌ای هست که ناگاه رسد
وقتی که چهاراسبه ازراه‌رسد
این یک‌دمِ عمر، آن‌که می‌خواهی باش
چون حضرتِ مرگ، خواه‌ناخواه رسد!
@azgozashtevaaknoon
وقتی که چهاراسبه ازراه‌رسد
این یک‌دمِ عمر، آن‌که می‌خواهی باش
چون حضرتِ مرگ، خواه‌ناخواه رسد!
@azgozashtevaaknoon
"بشرح عرضه‌دادن" (ایهامی باریک)
به این بیت دقت‌کنید:
کجا است هم‌نفسی تا بشرح عرضه‌دهم
که دل چه می‌کشد از روزگارِ هجران‌اش
سخن برسرِ "بشرح" در بیت است که به‌معنای "مشروح" و "بتفصیل" است. گمان‌می‌کنم حافظِ ایهام‌گرا جز این معنی، گوشه‌ی چشمی هم به معنای دیگرِ "بشرح" یعنی "شرحه‌شرحه" و "پاره‌پاره" داشته: هم‌نفسی می‌جویم تا سینه‌ی شرحه‌شرحه‌ام را نشان‌اش‌دهم تا ببیند و بداند این دل (که از فراق شرحه‌شرحه شده) چها که از هجرانِ یار ندیده و نکشیده! "تشریح" در کالبدشکافی از همین ماده و معنی است.
حال این بیت را بسنجید با بیتی از نی‌نامه‌ی مثنوی:
سینه خواهم شرحه‌شرحه از فراق
تا بگویم شرحِ دردِ اشتیاق
@azgozashtevaaknoon
به این بیت دقت‌کنید:
کجا است هم‌نفسی تا بشرح عرضه‌دهم
که دل چه می‌کشد از روزگارِ هجران‌اش
سخن برسرِ "بشرح" در بیت است که به‌معنای "مشروح" و "بتفصیل" است. گمان‌می‌کنم حافظِ ایهام‌گرا جز این معنی، گوشه‌ی چشمی هم به معنای دیگرِ "بشرح" یعنی "شرحه‌شرحه" و "پاره‌پاره" داشته: هم‌نفسی می‌جویم تا سینه‌ی شرحه‌شرحه‌ام را نشان‌اش‌دهم تا ببیند و بداند این دل (که از فراق شرحه‌شرحه شده) چها که از هجرانِ یار ندیده و نکشیده! "تشریح" در کالبدشکافی از همین ماده و معنی است.
حال این بیت را بسنجید با بیتی از نی‌نامه‌ی مثنوی:
سینه خواهم شرحه‌شرحه از فراق
تا بگویم شرحِ دردِ اشتیاق
@azgozashtevaaknoon
Forwarded from از گذشته و اکنون (احمدرضا بهرامپور عمران)
"نشاط" و "آبِ نشاط" (در متونِ فارسی)
"نشاط" در معنای لذت و شادی و خوشی، در زبانِ فارسی بسیار پرکاربرد است. "نشاطِ چیزی یا کاری کردن" نیز، در معنای قصد و میل و نیّت کاری(اغلب خوشایند)کردن در تعابیری هم‌چون نشاطِ شراب/شکار‌کردن پربسامد است.
در حکایتی از بوستان، سخن از صوفیِ بی‌نوایی است که زبونِ "فرج" و "شکمِ" خویش شده و ازسرِ هوس دو دینار خرجشان‌کرده. او در پاسخ به دوستی که سرنوشتِ آن دو دینار را از وی می‌پرسد، چنین می‌گوید:
به دیناری از پشت راندم نشاط
به دیگر شکم را کشیدم سِماط
(بوستان، تصحیحِ استاد یوسفی، انتشاراتِ خوارزمی، ص ۱۴۸)
سخن بر سرِ تعبیرِ "نشاط[از‌پشت]راندن" در این بیت است. استاد یوسفی گویا به‌سببِ روشنیِ معنای بیت، در توضیحات نکته‌ای دراین‌باره نیاوردند. استاد محمدعلی ناصح آن را "آتشِ شهوت را فرونشاندن" معنی‌کرده‌اند (بوستان سعدی، به‌کوشش دکتر خلیل خطیب‌رهبر، انتشارات صفی‌علیشاه، ص ۶۰۴). زنده‌یاد خزائلی آن را نزدیکی‌کردن معنی‌کردند و برای روشن‌ترشدنِ کنایه‌ی بیت، افزودند: "و به این وسیله نشاطی مرا حاصل‌شد". (شرح بوستان، سازمانِ انتشارات جاویدان، ص ۳۰۲). و درنهایت، در شرح استاد انزابی‌نژاد و دکتر قره‌بگلو نیز آمده: "با یک دینار آتش شهوت را فرونشاندم و ..." (بوستان سعدی، انتشارات جامی، ص ۳۳۷).
چنان‌که می‌بینیم همگیِ شارحان یک معنی که معنای درستی نیز است از بیت ارائه‌کرده‌اند. روشن است که این کنایه، تعبیری به‌گویانه یا حسن تعبیری نسبتاً کم‌کاربرد بوده برای پوشاندنِ کراهتِ الفاظِ دلالت‌کننده بر عملِ هم‌آغوشی.
سخنِ این یادداشت بر این نکته متمرکز است که "نشاط[از پشت]راندن"، در معنای بوس‌و‌کنار و درنهایت عملِ جنسی، کنایه‌ای است که علاوه‌بر بوستان در دیگر آثارِ ادبی و نیز متونِ علمی و حتی لغت‌نامه‌های کهن نمونه‌هایی دارد. و نیز چنان‌که خواهدآمد "آبِ نشاط" ترکیبی است که با این معنا پیوندی معنایی دارد.
نخست مواردی از کاربردِ این تعبیر در هفت پیکر و خسرو و شیرینِ نظامی که می‌دانیم لحظات هم‌آغوشی و کامرانی از عناصرِ اصلیِ روایاتِ این دو اثر است:
در توصیفِ هم‌خوابگی در هفت‌پیکر آمده:
گرم شد بوسه در دل‌انگیزی
داد گرمی نشاط را تیزی
نیز درباره‌ی سیری‌ناپذیریِ خسرو پرویز در کامجویی‌ها در خسرو و شیرین می‌خوانیم:
شبی که‌اسبِ نشاطش لنگ رفتی
کم این بودی که سی فرسنگ رفتی!
و در مثنوی، ضمن اشاره به کامرانیِ زاهد با کنیزی که خاتونش در حمام بوده، آمده:
هردو عاشق را چنان شهوت ربود
که‌احتیاط و یادِ دربستن نبود
هردو با هم درخزیدند ازنشاط
جان به جان پیوست زان دم ز اختلاط
در تاریخِ گزیده‌ی حمدالله مستوفی نیز جفت‌گیریِ اسب‌ها با همین کنایه توصیف‌شده: "ایغری (اسب نر) با مادیانی در کشتی نشاط‌کرد. کشتی بگردید و شبیب غرق شد" (به اهتمام استاد عبدالحسین نوایی، انتشارات امیرکبیر، ص ۲۷۵).
آیا رکن‌الدین دعوی‌دارِ قمی که می‌دانیم شاعری ایهام‌پرداز و ستایشگرِ فلکی و خاقانی نیز بوده، ضمن توصیفِ بزمِ ممدوحِ خویش، ترکیبِ "نکاحِ نشاط" را ایهام‌آمیز به‌کارنبرده؟:
گشته ز نظارگان، بزم پُر از بت‌پرست
وز رُخ خوش‌منظران، روی زمین پُرصنم
دل به شکرریزِ می، کرده نکاحِ نشاط
جان به سماعِ غنا، داده طلاقِ الم
(دیوان، به تصحیح علی محدث، انتشارات امیرکبیر، ۱۳۶۵، ص ۱۰۱).
درادامه، به نمونه‌هایی از ترکیبِ "آبِ نشاط" در متون علمی و دانش‌نامه‌ها و منابعِ فقهی اشاره‌می‌شود. در این نمونه‌ها نیز "نشاط" در همان معنای "عملِ جنسی" یا "ملاعبه" دراصطلاحِ فقهی‌اش، به‌کاررفته‌است.
در مقدمه‌الادب جارالله زمخشری که لغت‌نامه‌ی موضوعیِ عربی به فارسی است، ذیلِ "مَذی" (آبِ ملاعبه) آمده: "آب نشاط" (پیشرو ادب یا مقدمه‌الادب، به‌کوشش سید محمدکاظم امام، انتشارات دانشگاه تهران، ص۱۹۸).
همین معنا البته به‌عنوان برابرنهادی برای "منی" در مدخلی از جامع‌العلومِ (ستّینی) فخرالدین رازی نیز آمده: "اندر بسیاریِ آبِ نشاط و معالجتِ آن" (بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار، به‌کوشش سیدعلی آل‌داوود، ص ۲۸۵).
در نوادرالتبادر لتحفه‌البهادرِ شمس‌الدین محمد دُنیسری نیز ذیل مدخلِ "اندرسبب ضعف و قوّت آلت" آمده: و اگر [...] مرضی پدیدشود نقصان در آلتِ تناسلی ظاهرگردد، یعنی آرزوی جماع و نشاط و شهوت ازدل‌خیزد" (به‌کوشش استادان دانش‌پژوه و افشار، انتشارات بنیاد فرهنگ ایران، ص ۲۹۶).
هم‌چنین مترجمِ "کافیِ" کلینیِ رازی ذیل مبحثِ "طهارات"، "المَذی" را "لعابِ شوق" ترجمه‌کرده که درحقیقت تعبیری نزدیک‌به "آب نشاط" است (گزیده‌ی کافی، ترجمه و تحقیق محمدباقرِ بهبودی، انتشارات علمی و فرهنگی، ج ۲، ص ۴۹).
یادآورمی‌شوم تاآن‌جاکه جستجوکرده‌ام این معنای "نشاط" و نیز "آبِ نشاط" در لغت‌نامه‌های فارسی (حتی در "فرهنگِ بزرگ سخن" و "ذیلِ" آن) نیامده‌است.
@azgozashtevaaknoon
"نشاط" در معنای لذت و شادی و خوشی، در زبانِ فارسی بسیار پرکاربرد است. "نشاطِ چیزی یا کاری کردن" نیز، در معنای قصد و میل و نیّت کاری(اغلب خوشایند)کردن در تعابیری هم‌چون نشاطِ شراب/شکار‌کردن پربسامد است.
در حکایتی از بوستان، سخن از صوفیِ بی‌نوایی است که زبونِ "فرج" و "شکمِ" خویش شده و ازسرِ هوس دو دینار خرجشان‌کرده. او در پاسخ به دوستی که سرنوشتِ آن دو دینار را از وی می‌پرسد، چنین می‌گوید:
به دیناری از پشت راندم نشاط
به دیگر شکم را کشیدم سِماط
(بوستان، تصحیحِ استاد یوسفی، انتشاراتِ خوارزمی، ص ۱۴۸)
سخن بر سرِ تعبیرِ "نشاط[از‌پشت]راندن" در این بیت است. استاد یوسفی گویا به‌سببِ روشنیِ معنای بیت، در توضیحات نکته‌ای دراین‌باره نیاوردند. استاد محمدعلی ناصح آن را "آتشِ شهوت را فرونشاندن" معنی‌کرده‌اند (بوستان سعدی، به‌کوشش دکتر خلیل خطیب‌رهبر، انتشارات صفی‌علیشاه، ص ۶۰۴). زنده‌یاد خزائلی آن را نزدیکی‌کردن معنی‌کردند و برای روشن‌ترشدنِ کنایه‌ی بیت، افزودند: "و به این وسیله نشاطی مرا حاصل‌شد". (شرح بوستان، سازمانِ انتشارات جاویدان، ص ۳۰۲). و درنهایت، در شرح استاد انزابی‌نژاد و دکتر قره‌بگلو نیز آمده: "با یک دینار آتش شهوت را فرونشاندم و ..." (بوستان سعدی، انتشارات جامی، ص ۳۳۷).
چنان‌که می‌بینیم همگیِ شارحان یک معنی که معنای درستی نیز است از بیت ارائه‌کرده‌اند. روشن است که این کنایه، تعبیری به‌گویانه یا حسن تعبیری نسبتاً کم‌کاربرد بوده برای پوشاندنِ کراهتِ الفاظِ دلالت‌کننده بر عملِ هم‌آغوشی.
سخنِ این یادداشت بر این نکته متمرکز است که "نشاط[از پشت]راندن"، در معنای بوس‌و‌کنار و درنهایت عملِ جنسی، کنایه‌ای است که علاوه‌بر بوستان در دیگر آثارِ ادبی و نیز متونِ علمی و حتی لغت‌نامه‌های کهن نمونه‌هایی دارد. و نیز چنان‌که خواهدآمد "آبِ نشاط" ترکیبی است که با این معنا پیوندی معنایی دارد.
نخست مواردی از کاربردِ این تعبیر در هفت پیکر و خسرو و شیرینِ نظامی که می‌دانیم لحظات هم‌آغوشی و کامرانی از عناصرِ اصلیِ روایاتِ این دو اثر است:
در توصیفِ هم‌خوابگی در هفت‌پیکر آمده:
گرم شد بوسه در دل‌انگیزی
داد گرمی نشاط را تیزی
نیز درباره‌ی سیری‌ناپذیریِ خسرو پرویز در کامجویی‌ها در خسرو و شیرین می‌خوانیم:
شبی که‌اسبِ نشاطش لنگ رفتی
کم این بودی که سی فرسنگ رفتی!
و در مثنوی، ضمن اشاره به کامرانیِ زاهد با کنیزی که خاتونش در حمام بوده، آمده:
هردو عاشق را چنان شهوت ربود
که‌احتیاط و یادِ دربستن نبود
هردو با هم درخزیدند ازنشاط
جان به جان پیوست زان دم ز اختلاط
در تاریخِ گزیده‌ی حمدالله مستوفی نیز جفت‌گیریِ اسب‌ها با همین کنایه توصیف‌شده: "ایغری (اسب نر) با مادیانی در کشتی نشاط‌کرد. کشتی بگردید و شبیب غرق شد" (به اهتمام استاد عبدالحسین نوایی، انتشارات امیرکبیر، ص ۲۷۵).
آیا رکن‌الدین دعوی‌دارِ قمی که می‌دانیم شاعری ایهام‌پرداز و ستایشگرِ فلکی و خاقانی نیز بوده، ضمن توصیفِ بزمِ ممدوحِ خویش، ترکیبِ "نکاحِ نشاط" را ایهام‌آمیز به‌کارنبرده؟:
گشته ز نظارگان، بزم پُر از بت‌پرست
وز رُخ خوش‌منظران، روی زمین پُرصنم
دل به شکرریزِ می، کرده نکاحِ نشاط
جان به سماعِ غنا، داده طلاقِ الم
(دیوان، به تصحیح علی محدث، انتشارات امیرکبیر، ۱۳۶۵، ص ۱۰۱).
درادامه، به نمونه‌هایی از ترکیبِ "آبِ نشاط" در متون علمی و دانش‌نامه‌ها و منابعِ فقهی اشاره‌می‌شود. در این نمونه‌ها نیز "نشاط" در همان معنای "عملِ جنسی" یا "ملاعبه" دراصطلاحِ فقهی‌اش، به‌کاررفته‌است.
در مقدمه‌الادب جارالله زمخشری که لغت‌نامه‌ی موضوعیِ عربی به فارسی است، ذیلِ "مَذی" (آبِ ملاعبه) آمده: "آب نشاط" (پیشرو ادب یا مقدمه‌الادب، به‌کوشش سید محمدکاظم امام، انتشارات دانشگاه تهران، ص۱۹۸).
همین معنا البته به‌عنوان برابرنهادی برای "منی" در مدخلی از جامع‌العلومِ (ستّینی) فخرالدین رازی نیز آمده: "اندر بسیاریِ آبِ نشاط و معالجتِ آن" (بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار، به‌کوشش سیدعلی آل‌داوود، ص ۲۸۵).
در نوادرالتبادر لتحفه‌البهادرِ شمس‌الدین محمد دُنیسری نیز ذیل مدخلِ "اندرسبب ضعف و قوّت آلت" آمده: و اگر [...] مرضی پدیدشود نقصان در آلتِ تناسلی ظاهرگردد، یعنی آرزوی جماع و نشاط و شهوت ازدل‌خیزد" (به‌کوشش استادان دانش‌پژوه و افشار، انتشارات بنیاد فرهنگ ایران، ص ۲۹۶).
هم‌چنین مترجمِ "کافیِ" کلینیِ رازی ذیل مبحثِ "طهارات"، "المَذی" را "لعابِ شوق" ترجمه‌کرده که درحقیقت تعبیری نزدیک‌به "آب نشاط" است (گزیده‌ی کافی، ترجمه و تحقیق محمدباقرِ بهبودی، انتشارات علمی و فرهنگی، ج ۲، ص ۴۹).
یادآورمی‌شوم تاآن‌جاکه جستجوکرده‌ام این معنای "نشاط" و نیز "آبِ نشاط" در لغت‌نامه‌های فارسی (حتی در "فرهنگِ بزرگ سخن" و "ذیلِ" آن) نیامده‌است.
@azgozashtevaaknoon
تَتَتَریاکی ام و بی‌شَشَشَهدِ لَلَب‌‌ات
صَصَصَبر و تاتاتاب‌ام رَرَرَفت از تَتَتَن
(قاآنی)
۲۲ اکتبر، "روز توجه به لکنت زبان" است.
@azgozashtevaaknoon
صَصَصَبر و تاتاتاب‌ام رَرَرَفت از تَتَتَن
(قاآنی)
۲۲ اکتبر، "روز توجه به لکنت زبان" است.
@azgozashtevaaknoon
Forwarded from کانال خبری مازندنومه
This media is not supported in your browser
VIEW IN TELEGRAM
.
اکران مستند زندگی و آثار محمد دنیوی
کارگردان: کیوان آزاد -محسن میرکلایی
زمان: پنجشنبه یکم آبان ماه، ساعت ۱۸
مکان: ساری، روبروی ششصددستگاه، بین فرح‌آباد ۱۲ و ۱۴
فرهنگسرای نی‌ریز
https://www.tg-me.com/mazandnume
اکران مستند زندگی و آثار محمد دنیوی
کارگردان: کیوان آزاد -محسن میرکلایی
زمان: پنجشنبه یکم آبان ماه، ساعت ۱۸
مکان: ساری، روبروی ششصددستگاه، بین فرح‌آباد ۱۲ و ۱۴
فرهنگسرای نی‌ریز
https://www.tg-me.com/mazandnume
"بیهقی و روضههای رضوانی‌اش"
بارها از خود پرسیده‌ام چگونه مردی دبیرپیشه که می‌بایست هوش و حواس‌اش یکسره متوجه و متمکز بر شغل و کار‌وبارِ دیوانی‌اش می‌بوده‌باشد، تبدیل‌شده به یکی از نویسندگانِ طرازِ اولِ زبانِ فارسی؟ مورخ‌نویسنده‌ای که پس‌از هزارسال هم‌چنان کتابش را در مدرسه و دانشگاه می‌خوانند. و این‌جا با اهمیتِ تاریخیِ اثرِ بیهقی، اصلا یا چندان کاری ندارم. به‌راستی او تاچه‌پایه می‌بایست مراقب می‌بود و مواظبت می‌داشت و نیز چه وظیفه و رسالتی در خود می‌دید که دهه‌ها سواد و سیاهه‌ی مراسلات و اسنادِ دیوانی را نزدِ خود نگاه‌داشت تا روزی برپایه‌ی آن‌ها روضههای رضوانی‌اش را جاودانه‌سازد. و اساساً بدونِ ایمان به چنان آینده‌ای، چه کسی عزم‌اش را چنین جزم می‌کند؟! چه بسا حفظ و طبقه‌بندیِ چنین اسنادی، خالی از بیم‌ها و نگرانی‌هایی نیز نبوده. و ما می‌دانیم بدخواهانِ بیهقی و "تاریخ‌پایه"اش، چندین‌برابرِ حجمی که امروز برای‌مان به‌یادگارمانده را، "بقصد" ناچیز کرده‌بوده‌اند! می‌توان تصورکرد که بیهقی سالیانی دراز هزاران صفحه را از چشمِ نامحرمان پنهان‌می‌کرده تا روزی که به‌کارش آید.
به‌راستی بیهقی چگونه و با چه مقدمات و تمهیداتی، به زبانی چنین دل‌انگیز، نثری چنین پاکیزه و سبکی چنین منحصربه‌فرد دست‌یافت؟ چرا که می‌دانیم پیش‌از تاریخ بیهقی و سفرنامه‌ی ناصرخسرو، در زبان فارسی، نثرِ توصیفی و روایت‌گرانه‌ای که به اثرِ ادبی پهلوبزند، نمونه‌های چندانی ندارد. نثرها یا تاریخیِ صرف اند و یا دانشورانه و علمیِ صرف. گرچه پیش از تاریخ بیهقی، گاه آثارِ منثورِ شیوا نیز داشتیم اما این‌جا سخن بر سرِ نثری است که ادبی و روایت‌گرانه و داستانی نیز باشد. و گمان‌می‌کنم فاصله‌ی ادبیِ میانِ تاریخِ بیهقی با مثلاً تاریخ بلعمی بر اهلِ ادب، پوشیده‌نیست. ازاین‌منظر، کارِ بیهقی بی‌شباهتی به شاهنامه نیست. آثاری که در سرآغازِ دورانِ شکل‌گیری‌شان، گویی ناگهان به مرحله‌ی تکاملِ خویش رسیده‌اند. و بیهوده کسی را "پدرِ نثرِ فارسی" نمی‌خوانند.
بیهقی به‌مددِ روایتِ جزیی‌نگرانه و زبانِ سخته‌اش، ده‌ها ماجرای تاریخی را ماندگار‌ساخت. مخاطبان ده‌ها و بلکه صدها تعبیر و مثل و کنایه و تشبیه‌اش را به‌خاطردارند. راز و رمز این مانایی در کجا است؟ صدقِ گفتار و سندیّتِ مطالبِ نویسنده؟ هنرِ روایت‌گری، و ادبیّت و صناعتِ بی‌نظیرش؟ پند‌آموزی و عبرت‌انگیزی، و هشدارها و تحذیرهایی که بیهقی این‌جا و آن‌جا و البته به‌جا، به‌ویژه در پایان داستان‌ها می‌دهد؟ جهان‌شمولیِ ماجراها و تجربه‌های مطابق‌با سرشتِ عامِ بشری که برای همگان آشنا می‌نماید؟
همه‌ی این‌ها و چیزهایی نیز برسری!
@azgozashtevaaknoon
بارها از خود پرسیده‌ام چگونه مردی دبیرپیشه که می‌بایست هوش و حواس‌اش یکسره متوجه و متمکز بر شغل و کار‌وبارِ دیوانی‌اش می‌بوده‌باشد، تبدیل‌شده به یکی از نویسندگانِ طرازِ اولِ زبانِ فارسی؟ مورخ‌نویسنده‌ای که پس‌از هزارسال هم‌چنان کتابش را در مدرسه و دانشگاه می‌خوانند. و این‌جا با اهمیتِ تاریخیِ اثرِ بیهقی، اصلا یا چندان کاری ندارم. به‌راستی او تاچه‌پایه می‌بایست مراقب می‌بود و مواظبت می‌داشت و نیز چه وظیفه و رسالتی در خود می‌دید که دهه‌ها سواد و سیاهه‌ی مراسلات و اسنادِ دیوانی را نزدِ خود نگاه‌داشت تا روزی برپایه‌ی آن‌ها روضههای رضوانی‌اش را جاودانه‌سازد. و اساساً بدونِ ایمان به چنان آینده‌ای، چه کسی عزم‌اش را چنین جزم می‌کند؟! چه بسا حفظ و طبقه‌بندیِ چنین اسنادی، خالی از بیم‌ها و نگرانی‌هایی نیز نبوده. و ما می‌دانیم بدخواهانِ بیهقی و "تاریخ‌پایه"اش، چندین‌برابرِ حجمی که امروز برای‌مان به‌یادگارمانده را، "بقصد" ناچیز کرده‌بوده‌اند! می‌توان تصورکرد که بیهقی سالیانی دراز هزاران صفحه را از چشمِ نامحرمان پنهان‌می‌کرده تا روزی که به‌کارش آید.
به‌راستی بیهقی چگونه و با چه مقدمات و تمهیداتی، به زبانی چنین دل‌انگیز، نثری چنین پاکیزه و سبکی چنین منحصربه‌فرد دست‌یافت؟ چرا که می‌دانیم پیش‌از تاریخ بیهقی و سفرنامه‌ی ناصرخسرو، در زبان فارسی، نثرِ توصیفی و روایت‌گرانه‌ای که به اثرِ ادبی پهلوبزند، نمونه‌های چندانی ندارد. نثرها یا تاریخیِ صرف اند و یا دانشورانه و علمیِ صرف. گرچه پیش از تاریخ بیهقی، گاه آثارِ منثورِ شیوا نیز داشتیم اما این‌جا سخن بر سرِ نثری است که ادبی و روایت‌گرانه و داستانی نیز باشد. و گمان‌می‌کنم فاصله‌ی ادبیِ میانِ تاریخِ بیهقی با مثلاً تاریخ بلعمی بر اهلِ ادب، پوشیده‌نیست. ازاین‌منظر، کارِ بیهقی بی‌شباهتی به شاهنامه نیست. آثاری که در سرآغازِ دورانِ شکل‌گیری‌شان، گویی ناگهان به مرحله‌ی تکاملِ خویش رسیده‌اند. و بیهوده کسی را "پدرِ نثرِ فارسی" نمی‌خوانند.
بیهقی به‌مددِ روایتِ جزیی‌نگرانه و زبانِ سخته‌اش، ده‌ها ماجرای تاریخی را ماندگار‌ساخت. مخاطبان ده‌ها و بلکه صدها تعبیر و مثل و کنایه و تشبیه‌اش را به‌خاطردارند. راز و رمز این مانایی در کجا است؟ صدقِ گفتار و سندیّتِ مطالبِ نویسنده؟ هنرِ روایت‌گری، و ادبیّت و صناعتِ بی‌نظیرش؟ پند‌آموزی و عبرت‌انگیزی، و هشدارها و تحذیرهایی که بیهقی این‌جا و آن‌جا و البته به‌جا، به‌ویژه در پایان داستان‌ها می‌دهد؟ جهان‌شمولیِ ماجراها و تجربه‌های مطابق‌با سرشتِ عامِ بشری که برای همگان آشنا می‌نماید؟
همه‌ی این‌ها و چیزهایی نیز برسری!
@azgozashtevaaknoon
Forwarded from از گذشته و اکنون (احمدرضا بهرامپور عمران)
«امیرنظامِ گروسی و فکرِ چاپِ تاریخِ بیهقی» (به‌مناسبتِ روز بیهقی)
یکی از ماجراهای غریبِ تاریخِ ادبیاتِ ایران، دردست‌نبودنِ نسخه‌هایی کهن از تاریخِ بیهقی و سفرنامهٔ ناصرخسرو است. قدمتِ نسخه‌های موجود از این دو اثر، به سه‌چار سده پیش‌تر نمی‌رسد! قدمتِ نسخه‌های موجود از سفرنامه حتی به سه سده نیز نمی‌رسد. این مسأله کار را بدان‌جا کشانده که برخی حتی سفرنامه را اثری جعلی، مغرضانه و ایران‌ستیزانه و پرداخته در دو سدهٔ اخیر و به دلایلی درون‌متنی، دستاویزِ استعمارگران بدانند!
بیهقی خود یادآورشده «به‌قصد» «روضههای رضوانیِ»اش را ناچیزکرده‌اند. ابنِ فُندُق (صاحبِ تاریخِ بیهق) حدوداً صدسال بعد‌از روزگارِ بیهقی، پاره‌پاره‌هایی از این اثر را در کتابخانه‌های مختلف یافته؛ البته نه همهٔ آن را.
تاریخِ بیهقی را در ایران نخستین‌بار (۱۳۰۷ ق) ادیبِ پیشاوری به شیوه‌ای‌کم‌و‌بیش قدمایی تصحیح و منتشرکرد. بااین‌‌همه، پژوهشگران قدرِ تلاشِ ادیب را دانستند و حتی استاد فیاض چندان شیفتهٔ کارِ ادیب بود که برخی از تصحیح‌های قیاسیِ او را که گاه نادرست نیز بوده، در تصحیحِ خویش اِعمال‌کرد. بعدها استادان فیاض_غنی (۱۳۲۴) تاریخِ بیهقی را براساسِ نسخه‌هایی با قدمتی حدوداً سی‌صدساله تصحیح‌کردند. استاد سعید نفیسی نیز اثرِ ادیب را با حواشی مفصل (۱۳۳۹_۱۳۲۸) چاپ‌کرد.
متنی که فیاض بعدها (سالِ ۱۳۵۰) خود جداگانه تصحیح‌کرد، میانِ پژوهشگران قدر دید. چاپِ نفیسی نیز که مبتنی‌بر چاپِ ادیب بود، به‌ویژه در شناساییِ اعلامِ تاریخی و جغرافیایی، گره‌گشای پژوهش‌های محققان شد. در سال‌های اخیر، استاد محمدجعفرِ یاحقی و جنابِ مهدی سیّدی تصحیحی تازه با یادداشت‌هایی مفصّل منتشرکردند (سخن، ۱۳۸۸) که پیراسته‌ترین چاپ از آن «دیبای خسروانی» و «روضههای رضوانی» است.
در این یادداشت اشاره‌ای خواهیم‌کرد به آرزوی امیرنظامِ گروسی، این ادیبِ دولت‌مرد، برای چاپِ تاریخِ بیهقی که البته هیچ‌گاه محقّق نشد.
امیرنظام رجلِ سیاسیِ برجسته‌ای بود و چندین نسل از خاندانِ او نیز از دولت‌مردانِ مشهور در ناحیهٔ گروس بودند. او از جوانی به فرماندهیِ فوجِ گروس انتخاب‌شد و در لشکرکشی هرات نیز حضور داشت. امیرنظام در عهدِ محمدشاه، ناصرالدین‌شاه و مظفرالدین‌شاه صاحب‌منصب بود. وی هم‌چنین سال‌ها سفیرِ ایران در فرانسه و انگلستان بود و با ناپلئون سوم نیز ملاقاتی داشت. شاید به‌سببِ همین حضور در فرنگ و تأثیراتش بوده که به تصریحِ خودش، مخالفانش او را «فرنگی‌مآب» خطاب‌می‌کردند (منشآت، ناشر: حاج‌حسنِ فردوسی، ص ۱۶۲). امیرنظام، چندین‌بار در سرکوبِ مخالفانِ داخلیِ حکومتِ قجر در نواحیِ مختلفِ ایران، کاردانی‌اش را ثابت‌کرد. در پندنامهٔ یحیویّهٔ او که خطاب به پسرش یحیی (که در وبای کرمان جوان‌مرگ شد) است نیز این روحیهٔ سلحشورانه و شجاعتِ نویسنده کاملاً آشکار است (همان، ص ۱۸). امیرنظام هم‌چنین در برکشاندن و پروراندنِ ایرج‌میرزا یا به قولِ خودش در تعبیری محبت‌آمیز، «میرزا شوکلا»، سهیم بود. دردچند جای منشآت، قصائدِ ایرج‌میرزایی را که البته آن سال‌ها هنوز دورانِ جوانی‌اش را سپری‌می‌کرده، ستوده و آینده‌اش را درخشان برایش پیش‌بینی‌کرده‌است (همان، صص ۳۱، ۱۳۹ و ۳_۲۰۲). ایرج نیز قدرشناسی کرده و چندین قصیده در ستایشِ او سروده‌‌است. امیرنظام سالِ ۱۳۱۷ ق در کرمان درگذشت.
مقدمه از ذی‌المقدمه طولانی‌تر شد و غرض از این یادداشت توجهِ امیرنظام به اهمیتِ تاریخِ بیهقی و تلاشِ او برای چاپِ این اثر است. گفتنی است امیرنظام به‌رغمِ آن‌چه به‌نظرمی‌رسد و از ادیبانی چون او انتظارمی‌رود، بسیار ذوقِ تنوع‌پسندی داشت و منشآتش گواهی‌می‌دهد بیش‌از شعرِ سبکِ خراسانی، شیفتهٔ مولوی و سعدی و حافظ بود. وی در جای‌جای منشآت، به شعرِ این شاعران استناد می‌کند.
او چندبار به عباراتی از بیهقی نیز استشهادکرده: «به‌اصطلاحِ بیهقی، امرِ بزرگ و کارِ شگرفی اوفتاد» (همان، ص ۶۱)؛ نیز: «چنان‌که بیهقی گوید واقعاً کارِ خطِ شما بالاگرفته» (همان، ص ۲۰۷). صِرف همین نام‌بردن از بیهقی در متنی نگاشته درحدود صدوپنجاه سالِ پیش، خود خالی از اهمیّتی نیست. این اشاره از منظرِ تاریخِ ادبی همان‌قدر مهم است که مثلاً در دیوانِ قاآنی یا سروش اصفهانی از بیدلِ دهلوی نامی برده‌می‌شد.
به‌سببِ همین شیفتگی به نثرِ بیهقی بوده که گویا امیرنظام فکرِ چاپِ تاریخِ بیهقی را نیز درسرداشته‌است. استاد باستانیِ پاریزی، برپایهٔ اسنادِ دورانِ سفارتِ امیرنظام، نشان‌داده‌اند وی سالِ ۱۲۸۰ ق (۱۸۳۶ م، حدوداً سه دهه پیش‌تر از ادیب) آرزوداشته در شهرِ گروس، چاپخانه‌ای راه‌بیندازد و «جهان‌گشای نادری، تاریخِ ابنِ خلکان، کلیله و دمنهٔ بهرام‌شاهی و تاریخِ بیهقی» را منتشرکند (شمعی در طوفان، استاد باستانی پاریزی، نشرِ علم، ۱۳۸۳، ص ۹۳). البته امیرنظام موفق شد کلیله و دمنه را با توضیحاتی منتشرکند.
@azgozashtevaaknoon
یکی از ماجراهای غریبِ تاریخِ ادبیاتِ ایران، دردست‌نبودنِ نسخه‌هایی کهن از تاریخِ بیهقی و سفرنامهٔ ناصرخسرو است. قدمتِ نسخه‌های موجود از این دو اثر، به سه‌چار سده پیش‌تر نمی‌رسد! قدمتِ نسخه‌های موجود از سفرنامه حتی به سه سده نیز نمی‌رسد. این مسأله کار را بدان‌جا کشانده که برخی حتی سفرنامه را اثری جعلی، مغرضانه و ایران‌ستیزانه و پرداخته در دو سدهٔ اخیر و به دلایلی درون‌متنی، دستاویزِ استعمارگران بدانند!
بیهقی خود یادآورشده «به‌قصد» «روضههای رضوانیِ»اش را ناچیزکرده‌اند. ابنِ فُندُق (صاحبِ تاریخِ بیهق) حدوداً صدسال بعد‌از روزگارِ بیهقی، پاره‌پاره‌هایی از این اثر را در کتابخانه‌های مختلف یافته؛ البته نه همهٔ آن را.
تاریخِ بیهقی را در ایران نخستین‌بار (۱۳۰۷ ق) ادیبِ پیشاوری به شیوه‌ای‌کم‌و‌بیش قدمایی تصحیح و منتشرکرد. بااین‌‌همه، پژوهشگران قدرِ تلاشِ ادیب را دانستند و حتی استاد فیاض چندان شیفتهٔ کارِ ادیب بود که برخی از تصحیح‌های قیاسیِ او را که گاه نادرست نیز بوده، در تصحیحِ خویش اِعمال‌کرد. بعدها استادان فیاض_غنی (۱۳۲۴) تاریخِ بیهقی را براساسِ نسخه‌هایی با قدمتی حدوداً سی‌صدساله تصحیح‌کردند. استاد سعید نفیسی نیز اثرِ ادیب را با حواشی مفصل (۱۳۳۹_۱۳۲۸) چاپ‌کرد.
متنی که فیاض بعدها (سالِ ۱۳۵۰) خود جداگانه تصحیح‌کرد، میانِ پژوهشگران قدر دید. چاپِ نفیسی نیز که مبتنی‌بر چاپِ ادیب بود، به‌ویژه در شناساییِ اعلامِ تاریخی و جغرافیایی، گره‌گشای پژوهش‌های محققان شد. در سال‌های اخیر، استاد محمدجعفرِ یاحقی و جنابِ مهدی سیّدی تصحیحی تازه با یادداشت‌هایی مفصّل منتشرکردند (سخن، ۱۳۸۸) که پیراسته‌ترین چاپ از آن «دیبای خسروانی» و «روضههای رضوانی» است.
در این یادداشت اشاره‌ای خواهیم‌کرد به آرزوی امیرنظامِ گروسی، این ادیبِ دولت‌مرد، برای چاپِ تاریخِ بیهقی که البته هیچ‌گاه محقّق نشد.
امیرنظام رجلِ سیاسیِ برجسته‌ای بود و چندین نسل از خاندانِ او نیز از دولت‌مردانِ مشهور در ناحیهٔ گروس بودند. او از جوانی به فرماندهیِ فوجِ گروس انتخاب‌شد و در لشکرکشی هرات نیز حضور داشت. امیرنظام در عهدِ محمدشاه، ناصرالدین‌شاه و مظفرالدین‌شاه صاحب‌منصب بود. وی هم‌چنین سال‌ها سفیرِ ایران در فرانسه و انگلستان بود و با ناپلئون سوم نیز ملاقاتی داشت. شاید به‌سببِ همین حضور در فرنگ و تأثیراتش بوده که به تصریحِ خودش، مخالفانش او را «فرنگی‌مآب» خطاب‌می‌کردند (منشآت، ناشر: حاج‌حسنِ فردوسی، ص ۱۶۲). امیرنظام، چندین‌بار در سرکوبِ مخالفانِ داخلیِ حکومتِ قجر در نواحیِ مختلفِ ایران، کاردانی‌اش را ثابت‌کرد. در پندنامهٔ یحیویّهٔ او که خطاب به پسرش یحیی (که در وبای کرمان جوان‌مرگ شد) است نیز این روحیهٔ سلحشورانه و شجاعتِ نویسنده کاملاً آشکار است (همان، ص ۱۸). امیرنظام هم‌چنین در برکشاندن و پروراندنِ ایرج‌میرزا یا به قولِ خودش در تعبیری محبت‌آمیز، «میرزا شوکلا»، سهیم بود. دردچند جای منشآت، قصائدِ ایرج‌میرزایی را که البته آن سال‌ها هنوز دورانِ جوانی‌اش را سپری‌می‌کرده، ستوده و آینده‌اش را درخشان برایش پیش‌بینی‌کرده‌است (همان، صص ۳۱، ۱۳۹ و ۳_۲۰۲). ایرج نیز قدرشناسی کرده و چندین قصیده در ستایشِ او سروده‌‌است. امیرنظام سالِ ۱۳۱۷ ق در کرمان درگذشت.
مقدمه از ذی‌المقدمه طولانی‌تر شد و غرض از این یادداشت توجهِ امیرنظام به اهمیتِ تاریخِ بیهقی و تلاشِ او برای چاپِ این اثر است. گفتنی است امیرنظام به‌رغمِ آن‌چه به‌نظرمی‌رسد و از ادیبانی چون او انتظارمی‌رود، بسیار ذوقِ تنوع‌پسندی داشت و منشآتش گواهی‌می‌دهد بیش‌از شعرِ سبکِ خراسانی، شیفتهٔ مولوی و سعدی و حافظ بود. وی در جای‌جای منشآت، به شعرِ این شاعران استناد می‌کند.
او چندبار به عباراتی از بیهقی نیز استشهادکرده: «به‌اصطلاحِ بیهقی، امرِ بزرگ و کارِ شگرفی اوفتاد» (همان، ص ۶۱)؛ نیز: «چنان‌که بیهقی گوید واقعاً کارِ خطِ شما بالاگرفته» (همان، ص ۲۰۷). صِرف همین نام‌بردن از بیهقی در متنی نگاشته درحدود صدوپنجاه سالِ پیش، خود خالی از اهمیّتی نیست. این اشاره از منظرِ تاریخِ ادبی همان‌قدر مهم است که مثلاً در دیوانِ قاآنی یا سروش اصفهانی از بیدلِ دهلوی نامی برده‌می‌شد.
به‌سببِ همین شیفتگی به نثرِ بیهقی بوده که گویا امیرنظام فکرِ چاپِ تاریخِ بیهقی را نیز درسرداشته‌است. استاد باستانیِ پاریزی، برپایهٔ اسنادِ دورانِ سفارتِ امیرنظام، نشان‌داده‌اند وی سالِ ۱۲۸۰ ق (۱۸۳۶ م، حدوداً سه دهه پیش‌تر از ادیب) آرزوداشته در شهرِ گروس، چاپخانه‌ای راه‌بیندازد و «جهان‌گشای نادری، تاریخِ ابنِ خلکان، کلیله و دمنهٔ بهرام‌شاهی و تاریخِ بیهقی» را منتشرکند (شمعی در طوفان، استاد باستانی پاریزی، نشرِ علم، ۱۳۸۳، ص ۹۳). البته امیرنظام موفق شد کلیله و دمنه را با توضیحاتی منتشرکند.
@azgozashtevaaknoon
Forwarded from از گذشته و اکنون (احمدرضا بهرامپور عمران)
"عین‌السلطنه و تاریخِ بیهقی"
پیش‌تر در یکی‌دو یادداشت درباره‌ی اهمیتِ "روزنامه‌ی خاطراتِ عین‌السلطنه" (قهرمان‌میرزا سالور)، برادرزاده‌ی ناصرالدین‌شاه نکاتی را یادآورشدم. این اثر جدااز فوائدِ گوناگونِ تاریخی و سیاسی، به‌گمان‌ام از منظر نثرِ به‌نسبت ساده و تندرستی که دارد نیز قابلِ توجه است. اشاراتِ پراکنده‌ی نویسنده نیز از آشنایی‌اش با آثارِ ادبیِ زبانِ فارسی حکایت‌دارد.
عین‌السلطنه نیز هم‌چون امیرنظامِ گروسی از ستایندگانِ تاریخِ بیهقی بود. او در مدخلی با عنوانِ "خواندنِ تاریخِ بیهقی برای بارِ نهم" می‌نویسد، چندروزی که روزنامه به‌دستم‌نرسیده‌بود تاریخِ بیهقی می‌خواندم. و می‌افزاید "گویا این بارِ نهم است که من این کتاب را خوانده‌ام، ازبس که شیرین نوشته و من دوست‌دارم". نویسنده اغلبِ آثارِ قدما را فاضل‌مآبانه و بیش‌تر برای خودنمایی ارزیابی‌می‌کند. به اعتقاد عین‌السلطنه آثارِ منتشرشده در روزگارِ او، یا "خیلی مُغلَق و دورازذهن" است "یا خیلی عوامانه و پوچ". او در یادداشتی دیگر با عنوانِ "بیهقیِ چاپی" نیز با‌اشاره‌ی‌به روشِ تاریخ‌نویسیِ بیهقی که اثرش نه همانندِ دروغ‌ها و تملق‌های مورّخانِ قدیم است و نه هم‌چون سهل‌انگاری‌ها و ساده‌نویسی‌های نویسندگان امروز، می‌نویسد:
"اما ابوالفضل بیهقی که روانش شاد باشد [...] هیچ سخنی را فروگذارنکرده". و درادامه از این‌که جز مجلدِ نهم* که گزارشِ دورانِ حکمرانیِ سلطان مسعود است، دیگر بخش‌های کتاب ازمیان‌رفته افسوس‌می‌خورد، و می‌افراید، گرچه شنیده‌ام در کتابخانه‌ی لندن و پطروگراد نسخه‌های کامل یا نسبتاً مفصّل کتاب موجود است. عین‌السلطنه بااشاره‌به تاریخِ بیهقیِ تصحیحِ "آقا سیداحمد مشهور به ادیب" که به باورِ او "بهترین نسخه" است می‌نویسد، این نسخه‌ی مصحَّح، براساسِ نسخه‌هایی که سال ۱۲۹۷ قمری، میرزا محمدعلی‌خانِ معاون‌الملک (بعدها: قوام‌الملک) فراهم‌آورده‌بود، صورت‌پذیرفته.
عین‌السلطنه در یادداشتِ بعدی که "خراسانِ عهدِ غزنوی" عنوان دارد، بااشاره‌به آبادیِ ایران در گذشته‌های دور و نظرِ مرحمتِ خداوند به "آسیا، خصوصاً ایران و خراسان"، می‌نویسد: "سلطنتِ غزنویان را دو چیز بربادداد: یکی شراب، دیگری غلام". و درادامه به نقل از بیهقی به مجالسِ باده‌گساری‌های سلطان‌مسعود و بیست‌و‌هفت ساتگینِ نیم‌منی شراب‌نوشیدنش اشاره‌می‌کند. او علی‌رغمِ آن‌که چنین امری را باورپذیر نمی‌داند، اما می‌نویسد: "با‌همه‌ی‌این‌حال، چون ابوالفضل را دروغگو نمی‌دانیم و محال است دروغ‌گفته‌باشد، باید باورکرد." (به‌کوششِ مسعود سالور_ایرج افشار، انتشارات اساطیر، ۱۳۷۸، ج ۶، صص ۱_۴۴۲۰).
اگر عین‌السلطنه اغراق‌نکرده‌باشد، و دلیلی هم ندارد که چنین کرده‌باشد، حتماً این نُه‌بار تاریخِ بیهقی‌خواندنِ او، آثاری در زبانِ خاطراتش نیز برجانهاده. نثرِ تندرستِ او احتمالاً از چنین سرچشمه‌هایی تاثیرپذیرفته‌است. شاید با جستجوهای بیش‌تر بتوان تاثیرگذاریِ تاریخِ بیهقی را در خاطراتِ عین‌السلطنه دقیق‌‌تر و با شواهدِ بیش‌تر نشان‌داد. مثلاً نویسنده در مدخلی با عنوانِ "وفاتِ حیدرقلی‌خان" (که در آن به مرگِ این همدم و ندیمِ خود اشاره‌‌ای‌کرده)، می‌نویسد: "واقعاً ابله کسی که دل در این دنیا بندد که از حیات تا ممات یک‌وجب راه است" (همان، ص ۴۴۴۷). صدای بیهقی به‌روشنی از این عبارت شنیده‌‌می‌شود.
ناگفته نماند از چکیده‌ی مطالبِ روزنامه‌‌ای که عین‌السلطنه خلاصه‌ی آن را در خاطراتش آورده نیز مشخص است که اندک‌اندک توجه نخبگانِ آن روزگار به تاریخِ بیهقی جلب‌شده‌بود و روشن‌اندیشان روندِ روبه‌افولِ حکمرانیِ اواخرِ قاجار را با نگریستن به روندِ انحطاطِ حکومتِ غزنویان مشابه‌سازی‌می‌کردند. در بخشی نقل‌شده از روزنامه‌ی "بامدادِ روشن" که نقدی بر اوضاع دربارِ قاجاری است، آمده: "تاریخِ ابوالفضل بیهقی درست برای خواننده مجسم‌می‌کند که حالِ مردم در زمانِ سلطنتِ سلطان‌محمودِ غزنوی چه بود و یک‌مرتبه در زمانِ سلطان‌مسعود چه تبدّلاتِ اخلاقی روی‌داد!" (همان، ص ۴۴۳۸).
* البته از تاریخِ بیهقی که بیست‌و‌چهار فصل داشته، اکنون فصل‌های پنجم تا نهم‌اش باقی مانده، و نه فقط فصلِ نهمِ آن.
@azgozashtevaaknoon
پیش‌تر در یکی‌دو یادداشت درباره‌ی اهمیتِ "روزنامه‌ی خاطراتِ عین‌السلطنه" (قهرمان‌میرزا سالور)، برادرزاده‌ی ناصرالدین‌شاه نکاتی را یادآورشدم. این اثر جدااز فوائدِ گوناگونِ تاریخی و سیاسی، به‌گمان‌ام از منظر نثرِ به‌نسبت ساده و تندرستی که دارد نیز قابلِ توجه است. اشاراتِ پراکنده‌ی نویسنده نیز از آشنایی‌اش با آثارِ ادبیِ زبانِ فارسی حکایت‌دارد.
عین‌السلطنه نیز هم‌چون امیرنظامِ گروسی از ستایندگانِ تاریخِ بیهقی بود. او در مدخلی با عنوانِ "خواندنِ تاریخِ بیهقی برای بارِ نهم" می‌نویسد، چندروزی که روزنامه به‌دستم‌نرسیده‌بود تاریخِ بیهقی می‌خواندم. و می‌افزاید "گویا این بارِ نهم است که من این کتاب را خوانده‌ام، ازبس که شیرین نوشته و من دوست‌دارم". نویسنده اغلبِ آثارِ قدما را فاضل‌مآبانه و بیش‌تر برای خودنمایی ارزیابی‌می‌کند. به اعتقاد عین‌السلطنه آثارِ منتشرشده در روزگارِ او، یا "خیلی مُغلَق و دورازذهن" است "یا خیلی عوامانه و پوچ". او در یادداشتی دیگر با عنوانِ "بیهقیِ چاپی" نیز با‌اشاره‌ی‌به روشِ تاریخ‌نویسیِ بیهقی که اثرش نه همانندِ دروغ‌ها و تملق‌های مورّخانِ قدیم است و نه هم‌چون سهل‌انگاری‌ها و ساده‌نویسی‌های نویسندگان امروز، می‌نویسد:
"اما ابوالفضل بیهقی که روانش شاد باشد [...] هیچ سخنی را فروگذارنکرده". و درادامه از این‌که جز مجلدِ نهم* که گزارشِ دورانِ حکمرانیِ سلطان مسعود است، دیگر بخش‌های کتاب ازمیان‌رفته افسوس‌می‌خورد، و می‌افراید، گرچه شنیده‌ام در کتابخانه‌ی لندن و پطروگراد نسخه‌های کامل یا نسبتاً مفصّل کتاب موجود است. عین‌السلطنه بااشاره‌به تاریخِ بیهقیِ تصحیحِ "آقا سیداحمد مشهور به ادیب" که به باورِ او "بهترین نسخه" است می‌نویسد، این نسخه‌ی مصحَّح، براساسِ نسخه‌هایی که سال ۱۲۹۷ قمری، میرزا محمدعلی‌خانِ معاون‌الملک (بعدها: قوام‌الملک) فراهم‌آورده‌بود، صورت‌پذیرفته.
عین‌السلطنه در یادداشتِ بعدی که "خراسانِ عهدِ غزنوی" عنوان دارد، بااشاره‌به آبادیِ ایران در گذشته‌های دور و نظرِ مرحمتِ خداوند به "آسیا، خصوصاً ایران و خراسان"، می‌نویسد: "سلطنتِ غزنویان را دو چیز بربادداد: یکی شراب، دیگری غلام". و درادامه به نقل از بیهقی به مجالسِ باده‌گساری‌های سلطان‌مسعود و بیست‌و‌هفت ساتگینِ نیم‌منی شراب‌نوشیدنش اشاره‌می‌کند. او علی‌رغمِ آن‌که چنین امری را باورپذیر نمی‌داند، اما می‌نویسد: "با‌همه‌ی‌این‌حال، چون ابوالفضل را دروغگو نمی‌دانیم و محال است دروغ‌گفته‌باشد، باید باورکرد." (به‌کوششِ مسعود سالور_ایرج افشار، انتشارات اساطیر، ۱۳۷۸، ج ۶، صص ۱_۴۴۲۰).
اگر عین‌السلطنه اغراق‌نکرده‌باشد، و دلیلی هم ندارد که چنین کرده‌باشد، حتماً این نُه‌بار تاریخِ بیهقی‌خواندنِ او، آثاری در زبانِ خاطراتش نیز برجانهاده. نثرِ تندرستِ او احتمالاً از چنین سرچشمه‌هایی تاثیرپذیرفته‌است. شاید با جستجوهای بیش‌تر بتوان تاثیرگذاریِ تاریخِ بیهقی را در خاطراتِ عین‌السلطنه دقیق‌‌تر و با شواهدِ بیش‌تر نشان‌داد. مثلاً نویسنده در مدخلی با عنوانِ "وفاتِ حیدرقلی‌خان" (که در آن به مرگِ این همدم و ندیمِ خود اشاره‌‌ای‌کرده)، می‌نویسد: "واقعاً ابله کسی که دل در این دنیا بندد که از حیات تا ممات یک‌وجب راه است" (همان، ص ۴۴۴۷). صدای بیهقی به‌روشنی از این عبارت شنیده‌‌می‌شود.
ناگفته نماند از چکیده‌ی مطالبِ روزنامه‌‌ای که عین‌السلطنه خلاصه‌ی آن را در خاطراتش آورده نیز مشخص است که اندک‌اندک توجه نخبگانِ آن روزگار به تاریخِ بیهقی جلب‌شده‌بود و روشن‌اندیشان روندِ روبه‌افولِ حکمرانیِ اواخرِ قاجار را با نگریستن به روندِ انحطاطِ حکومتِ غزنویان مشابه‌سازی‌می‌کردند. در بخشی نقل‌شده از روزنامه‌ی "بامدادِ روشن" که نقدی بر اوضاع دربارِ قاجاری است، آمده: "تاریخِ ابوالفضل بیهقی درست برای خواننده مجسم‌می‌کند که حالِ مردم در زمانِ سلطنتِ سلطان‌محمودِ غزنوی چه بود و یک‌مرتبه در زمانِ سلطان‌مسعود چه تبدّلاتِ اخلاقی روی‌داد!" (همان، ص ۴۴۳۸).
* البته از تاریخِ بیهقی که بیست‌و‌چهار فصل داشته، اکنون فصل‌های پنجم تا نهم‌اش باقی مانده، و نه فقط فصلِ نهمِ آن.
@azgozashtevaaknoon