Dawis berip jiberin kanalimiz aǵzalari

Xoja bala
Bir jas bala baqsi Qaraqalpaqstanniń Xoja kóli degen jerinen shiģip baqsishiliq etken. Bul balaniń aytqan namasi xaliqqa unaģanliqtan Xoja bala namasi bolip ketken deydi.

www.tg-me.com/baqsilar

Rustem Sarsenbaevich, [10.02.2025 19:48]
BAQSÍ GENJEBAY TILEWMURATOV QARAQALPAQ BAQSÍSHÍLÍQ
MEKTEPLERINIŃ MEŃGERIWSHISI

Xalqımızdıń súyenishi ata-babalarımızdıń qaldırǵan áhmiyetli miyraslarınıń ózi bir úlkenǵáziyne. Bul ǵáziyneden aqılǵa say paydalanıw lazım. Ata-babalar wásiyatına sadıq hám múnásip bolıwımız kerek. Ájdadlarımız qaldırǵan biybaha ǵáziynelerin hám onı aǵızbay-tamızbay atadan balaǵa jetkerip kelgen pidayı atqarıwshılardı tarıyx betlerinde kórsetiw sawaplı is bolıp otır. Usınday ataqlı baqsı-sázendeleriniń biri Genjebay Tilewmuratov edi. Genjebay Tilewmuratov baqsılar shańaraǵında dunyaǵa keledi. Ákesi Tilewmurat óz dáwirindegi Xorezm, Turkmenstannıń Tashawiz wálayatı átirapında qoldan-qolǵa tiymey júrgen baqsı boldı. Qaraqalpaq baqsıshılıq mektebi 4 shaqapqa bólinip, olar Aqımbet-Muwsa mektebi,
Ǵáripniyaz-Súyew mektebi, Arzı mektebi, Orinbay mektebi bolatuǵın bolsa, Genjebaydıń ákesi qaraqalpaq baqsıshılıq óneriniń bir tarawın quraytuǵın Arzı baqsınıń shákirtleri Begim hám Dawıt baqsılarǵa shákirt bolıp tálim alǵan. Genjebay kishkeneliginen sazǵa qızıǵıp baqsıshılıq ónerin dáslep óz ákesinen Arzı baqsı
mektebin úyrenedi. Ol kem-kemnen dunya túsinigi keńeyip, shákirtlik uqıbı ulǵaya kelgennen keyin, ákesi menen sheklenbey Aqımbet baqsınıń shákirtleriniń shákirtleri Esjan, Xudaybergenlerdiń izine erip kóp ǵana xalıq namaların, sazların, dástanların úyrenip kózge túse baslaydı. Bunnan tısqarı ullı Súyew baqsınıń shákirtleri Ámet, Atajanlardıń shákirti Japaq baqsınıń atqarıwshılıq usılına qızıqsınadı. Sońında Qońıratqa barıp Orinbay baqsınıń atqarǵan namaların, qasında awılma-awıl júrip, úlken inta menen úyreniwge kewil bayladı. Ol usı tórt baqsıshılıq mektep wákilleriniń bir-birine usamaytuǵın ózine tán tvorchestvolıq ózgesheliklerin boyına jámlep, bul ullı baqsılardıń atqarıwshılıq dástúrlerin ózinde meńgerip, ózi hesh kimge usamaytuǵın, tek Genjebay baqsınıń atqarıw usılına tán jeke atqarıwshılıq usılın jarattı. Genjebay Tilewmuratovtıń “Muwsanıń” jolına tán qatań dramalıq shiyelenisken naǵıs, sulıw sazlılıq, bálent lapız, “Súyewge” tán oynaqı, háreketsheńlik, súwretlemeshilik, “Arzıǵa” tán sahrayı keńlik, qıyalıy párwaz, jańa sapalılıq, “Orınbayǵa” tán lirikalıq ıshqı sezimtallıq, tolǵanıslar báride Genjebayda jámlengenligi onıń kóp qırlı talantınan derek beredi. Ol hesh bir atqarıwshılıq usılın sol qálpinde tákirarlamay, olarǵa ózinshe stil, forshlag, mordento, triol, tremola qusaǵan qosımsha jańa usıllar, nama hám sazlardı naǵıslar menen bezendire otırıp, qosıqlardı bálent lapız benen kámine keltirip aytıwları hár bir tıńlawshını terbendirmey qoymadı. Onıń tınımsız izleniwleri, izertlewleri nátiyjesinde jıynaǵan tásirleri, tájiriybesi arqasında joqarı dárejedegi, hámmeden úyrengen bıraq hesh kimge uqsamaytuǵın klassik atqarıwshı bolıp shıńlarǵa kóteriliwine alıp keldi.
Genjebay Tilewmuratov joqarida aytılıp ótilgen mekteplerdiń wákilleri bolǵan Esjan,

Rustem Sarsenbaevich, [10.02.2025 19:48]
Japaq, Qarajan, Aytjan, Jańabaylardan tálim alıp, olardıń atqarǵan namaları menen sazların, tınımsız qayta-qayta zikir ete beriwi nátiyjesinde atqarıwshılıq texnikası jetilisip, repertuarlarınıń keńeyip barıwına eristi. Genjebay Tilewmuratov dóretiwshilik xizmetleri barısında qaraqalpaq namaları hám sazların, hár qıylı naǵıslar, hár qıylı ırǵaqlarlar menen bayıtıp, jańartıp barıw menen sheklenbey, dástan atqarıwshılıq jolın bayıtıp, óziniń dástan atqarıw sheberligi menen de kóp sanlı atqarıwshılarǵa órnek bola aldı. Genjebay Tilewmuratov ózınıń súyip atqaratuǵın “Ǵárip ashıq”, “Sayatxan Hámira”, “Húrliha Hámra”, “Yusup Axmet”, “Góruǵlı”, “Qırmandáli”, dástanların nama, sazlar arqalı teatrdaǵıday muz;kalıq obrazlar menen waqıyalardı súwretlep otırdı. Haqıyqatında da ol óziniń bálent lapızı, sázendeshiligi menen dástan atqarıwshılıq sheberligin tap sahnadaǵıday tań qalarlıq dárejede birden-aq kórsetip, onı aqırǵı demlerine shekem háwirin túsirmey mudamı rawajlandırıp bardı. Genjebay Tilewmuratov atqarıwshılıq xizmeti jetilisip barǵan sayın tábiyat jarasıq etken jaǵımlı hawazı, gúmbirlegen sazı, bet-álpettegi mimikası, ondaǵı aktyorlıq háreketler, qızǵın yosh bári onıń shın mánisindegi tınıp turǵan talantı, xalıqlıq moyınlawǵa iye etti. Haqıyqatında onıń súyip atqaratuǵın “Muwsa naması”, “Muwsa sen yarı”, “Láy-láy”, “Adıńnan”, “Ala qayıs”, “Bes perde”, “Arıwxan”, “Jeti asırım”, Qosha dás”, “Kór qız”, “Mertewil”, “Eshbay”, “Muxalles” hám basqada nama sazların júrekten berilip, emocional kúsh penen berilip atqarǵan waqıtları tıńlawshı tamashagóy bul namalardıń hár qaysısınan teatr tamashasın kórgendey tásir alatuǵın edi. “Baqsıshılıqtaǵı hár mektepti úyrenip ulıwma qaraqalpaq milliy muzıkasına tán jollarınıń
izin tabıwdı maqset etip qoydı aldına”. Bul jumıs bir jaǵınan ilimiy miynet bolsa, ekinshi jaǵınan dóretiwshilik miynet álbette. Sol sebepli bul jumısta oǵan járdemshi bolǵan onıń óziniń atqarıwshılıq hám dóretiwshilik talantı. Qosıq namaları menen bir qatarda duwtar sazları, xalıq penen birge jasap kiyatırǵan táǵdirlesi de sırlası da, muńlası da, eń qádirleytuǵın zatı da bolǵanlıqtan, xalqımız sázendelerdi – duwtardıń qulaǵına búlbil qondırǵan sázende dep maqtanısh etti. Genjebay Tilewmuratov – mine usınday “duwtardı sóyletetuǵın, duwtardıń dástesine búlbil qondırǵan”, kúshli hám júdá sheber sázende edi. Bir baqsılar boladı - qosıqtı jaqsı aytadı bıraq sazǵa joq, bir baqsılar boladı sazǵa sheber qosıq aytıwǵa joq, al Genjebay Tilewmuratov sazdı da, qosıqtı da bántine jetkerip atqarǵan. Shákirti (Ózbekstan xalıq baqsısı) Ǵayrat Ótemuratov eslewlerinde bılay dep aytadı. “Genjebay aǵa duwtar shertkende qaysı perdeni qaysı dás penen yakı dássiz alıp atırǵanın kóziń ilmey qalatuǵın edi. Sebebi sazdı shıraylandırıp shertkende onıń baspaǵan perdesi qalmaydı, barlıǵın da ilip ótedi, al endi bizlerde perdelerdiń barlıǵın basayıq desek kelispey qalaberedi” deytuǵın edi. Muzıka qániygesi Dáwletmurat Allanazarov penen birgelikte eskiden kiyatırǵan alamoynaq duwtar sazların notaǵa túsiriw ústinde kóp jıllar dawamında jumıs alıp bardı. Sebebei keleshek áwladlarımızǵa miyras namalarımızdı taza hám anıq halında qaldırıwdıń birden-bir jolı, bul olardı sawatlı ráwishte nota jazıwında qaldırıw kerek ekenin jaqsı túsinetuǵın edi. Sonlıqtan da milliy namalarımızǵa tán bolǵan qaytalanbas naǵıslardı, ólshemlerdi, dáslerdi, ırǵaqlardı, namanıń metro-ritmikalıq súwretleri hám basqa da kóplegen nama qashırımların úyretip, násiyatlap barıwǵa jalıqpadı. Juwmaqlap aytqanda Genjebay Tilewmuratov Respublikamızdıń barlıq wálayatlarında, Túrkmenistan hám Qazaqstannıń bıraz jerlerinde bolıp, bárshe baqsı, jırawlardan, shınqobız shertiwshilerden kóp atqarılmaytuǵın, umıtılıp baratırǵan eski namalardı, olardıń qaysı mektepke tiyisli ekenligi, hár bir baqsınıń atqarıwshılıq xarakteri, jolı, usılların tereń izertlewleri onıń atqarıwshılıq usılınıń ilimiy sarraslıq penen háwij alıwına da ayrıqsha tásir etti.

Saparbaev Renat
Ózbekstan mámleketlik kórkem-óner hám mádeniyat institutı Nókis filialı studenti. Noyabr, 2024

Telegram | YouTube | Facebook

Arxiv_video

@baqsilar

Қосықты Бахтияр Қыдырбаев оқыды

Қарақалпақ шежиресиниң тарийхый қуны. "Қорқыт Ата" дәстаны.

Қорқыттан мийрас болып қаған 12 жырды шағын ғана 12 дәстан деп атаса да болады. Ҳәр бир көркем шығарма болыўына қарамастан тарийхый дереклер менен байланыслы. Атап айтқанда бундағы ўақыялардың бәри де IX-XII әсирлердеги оғуз-қыпшақ қәўимлериниң сыртқы ҳәм ишки душпанлары менен соқлығысыўлары сөз етилген. Бир жағында печенег, хазар, қыпшақлар, ал екинши жағында түркменлер ҳәрекет етеди. Бул ўақыялар сол печенеглер көсеми болған Алимуш ҳәм түркмен ханы Сейилхан арасындағы урыс (922-956) ўақыяларын толық өзине қамтыйды.

Қорқыт ата китабында 1043-жылы Жаңакентти таслап қашқан Шах Маликтиң аты аталады. Тарийхый дереклерде Малик Сахаба араблар басқыншылығы дәўиринен қалған ең соңғы хан сыпатында да көринеди. Бул ҳаққында қарақалпақ шежирелеринде де айырым мағлыўматлар бар. Мәселен Бердақтың "Шежире" дәстанында;

Әнес, Мәлик еки киси,
Пайғамбардың саҳабасы,
Әнес қазақтың бабасы,
Соннан алаш болған екен.
Мәликтиң улы Разы ҳақ,
Жаслығында қойды ғулпақ,
Кийген екен қара қалпақ,
Соннан қарақалпақ болған екен.

Және де Бердақтың "Шежире"синде "қарақалпақлардың ураны-Жайылған, түркмен ураны-Сейилхан" деген сөзлер бар. Қорқыт ата китабында да печенеглер сәрдары Алимуш, Жайылған деген ат пенен көринип, Сейилханға қарсы урысады. Қорқыт ата китабының дәслепки бөлими нақыл-мақал сөзлерден басланады. Бул сөзлердиң көпшилиги бизге таныс. Ҳәр күни ошақ басы айтылып жүрген сөзлерден парқы жоқ. Бирақ сөз болғанда да ең серелери сайлап алынған. Ҳақыйқый поезия деп атаса болады. Уйқас желислери де тап сол түринде сақланған. Аўдарма деп атаў да қыйын.

@baqsilar

Нар ийдиген сазы.

Аңызларға қарағанда қарақалпақлар Түркистанда гезинде бир ҳаял ботасы үлген түйени саўмақ болғанда түйе бир жерде турмай саўдырмаған, сол туста жолдан өтип баратырған бир бақсы бул жағдайды көрип жақсы бир саз шерткен, буны тыңлаған түйе тынышланып ийип берген, буған ҳайран қалған ҳаял бул нарды ийдирди ғой, наманың аты не деп сорайды, содан баслап бул нама "Нар ийдирген" деп аталып кеткен.

Қарақалпақтың аламойнақ дуўтары небир нардарды ийдирген.

@baqsilar

#Қарақалпақ_саз_өнери_тарийхындағы_уллы_тулғалар

АҚЫМБЕТ БАҚСЫ (АҲМУҲАММЕД)
(1820-1895)

Қарақалпақ халқының көркем өнери ишинде бақсышылық жолы сөз етилер екен, биз сөз басымызды Ақымбет бақсыдан баслаймыз. Ҳақыйқый аты Аҳмуҳаммед болып, бирақ Ақымбет болып айтылып кеткен. Ақымбет бақсы биринши бақсылар мектебин жаратып, халық намаларымыздың дөретиўшиси, күшли сәзенде, жағымлы ырғаққа бай ҳаўаз ийеси, алғыр бақсы деп тән алынған. Себеби, пүткил Туран ойпатлығына белгили, даңқылы бақсы болған. ( Мен бул мағлыўматты өткен 2015-жылы «Мәденият ҳәм спорт» газетасында «Қарақалпақ бақсыларының уллы устазы» атамасындағы тема менен халыққа жәрияладым.)
Әлбетте, Ақымбеттен де бурын талай устазлардың өткенлиги туўралы аңызлар бар. Бирақ оны избе-из көрсететуғын анық дәлиллер жетерли емес. Мәселен, Абдулла ханның заманында (XVII әсир) Бухарада жасаған атақлы қарақалпақ бақсысы Ананас Сақы, Айтуған Сақы, оннан кейинги Маңғытлар бийлиги тусындағы Жасыбай бақсы, Байтурсын бақсы, Байыр бақсылар да өз заманында атақлы бақсылар болған. Ал Ақымбет болса Үргениш журтындағы қарақалпақ бақсыларының ең ири ўәкили.
Ақымбет бақсы Шымбай районының арқа тәрепиндеги бурынғы «Аққала»ның «Торғай тереги», ҳәзирги «Ақ алтын» хожалығындағы «Қос терек» деген жерде шама менен 1820-жылы Досымбет (Досмуҳаммед) жағалтай қыпшақтың шаңарағында дүньяға келеди. Ақымбеттен соң иниси Бекимбет туўылып, ол тәўипштлик пенен шуғылланған ҳәм шанышпай деген ат алып өткен.
Ақымбет балалығынан бақсыларды көп еситип, оларға ҳәўес етип, сазға қумарлығы, елеклеў арқалы бақсышылығы басланған болыўы мүмкин. Себеби талант еликлеўден басланады. Устаздан тәрбия алғанлығы анық. Егер де шала бақсы болғанда яки дуўтарын шала ойнағанда, буншелли аты-ҳаўазасы әлемге тарамаған болар еди. Бирақ, тилекке қарсы устазы ким екенлиги де белгисиз, бул туўралы мағлыўмат қалмаған. Қандай болғанда да бақсышылық жолын терең меңгерген ҳәм көплеген намалар дөреткен бақсы. Қарақалпақта устаз-шәкирт жолы жақсы ҳәм сәтли раўажланған. Ақымбет бақсының тәрбиясын алып өз алдыларына жетик бақсы болып шыққан шәкиртлери оғада көп болған. Устаз шәкиртлерине оғада қатты қол болып, оларды тежеп туратуғын болған екен. Бир наманы толық үйретпей турып екинши бир наманы басламаған. Аяққа турып киятырған бақсы шәкиртлерин изине ертип, өзи халықтың алдына шығарда, шәкиртлери дуўтарды жанапайға шертип отыратуғын болған екен. Намаларды толық атқарып үйренип китырған шәкиртлерине, бақсылар атқаратуғын ашықлық дәстанларынан үзиндилер берип тыңлап барған. Сол үзиндилерди ядлап болғанларын, халықтың алдына шығарып, сыннан өткерип туратуғын, шалаларын еринбестен ислетип, толықтырып отырған. Шәкиртлери бирдейине устаздың үйинде болып, белгили ўақытқа шекем бирге жасаған. Еки, үш дәстанды толық дәрежеде ядлап ҳәм шебер атқара алатуғын болғанда, Ақымбет халықты жыйнап, шәкиртлерин тыңлатып, соңынан пәтиясын берип, шәкиртлерине ҳақ жол тилеп қалады екен. Сонлықтан да Ақымбет бақсыдан аты шыққан атақлы бақсылар тәрбияланып шығады. Олардан Муўса, Сүйеў, Еденбай, Байнияз, Хожа бала, Есназар солақай, Есемурат, Серик ҳ.т.б. Бул бақсылардың ҳәр қайсысының атқарыў жоллары ҳәр қыйлы болғаны менен түп тийкарғы билимди Ақымбеттен алады. Соның ишинде Муўса бақсы нағыз Ақымбет жолында айтатуғын болып шығады. Шәкиртлерине пәтия берерде Ақымбет бақсы Муўса бақсыға нәўбет келгенде:
— Шәкиртим Муўса, қай тәрепке барсаң да сени тыңламайтуғын халықтың өзи болмайды, — деп исеним билдирген екен. Ақымбеттиң изин даўам еткен, нағыз қарақалпақ намаларын дөреткен Муўса бақсы болады.
Бердақ атындағы Қарақалпақ мәмлекетлик университети, Педагогика факультетиниң «Музыкалық билим» кафедрасы тәрепинен «Қарақалпақ бақсышылық мектебиниң бүгинги машқалалары» атамасындағы болып өткен илимий-әмелий конференциясында, белгили бақсы ҳәм сазенде Қ.Тныбаев өз сөзинде илимпазлардың бақсышылық мектебин Муўса ҳәм Сүйеў бақсы деп екиге бөлиўи Муўса бақсы өзиниң устазы Ақымбет бақсы жолын, ал Сүйеў бақсы устазы Ғәрипнияз баслаған жолды жоқары басқышқа көтерип, бақсышылық өнерин,

https://www.tg-me.com/togri_javob_bot?start=user_845525
👋 Salom. Savollarga javob topib pul ishlashni hohlaysizmi? 100 ming soʻmlik savollarga javob topish uchun yordamingiz kerak, quyidagi havoladan kirib, tezroq savollarni boshlang.

https://www.tg-me.com/togri_javob_bot?start=user_845525
👋 Salom. Savollarga javob topib pul ishlashni hohlaysizmi? 100 ming soʻmlik savollarga javob topish uchun yordamingiz kerak, quyidagi havoladan kirib, tezroq savollarni boshlang.

Tatarıstan Respublikasında Qaraqalpaqstan Respublikası Mádeniyat kúnleri 2024-jıl
#QR_Madeniyat

@baqsilar