Паэт, які стаў голасам беларускай нацыі

7 ліпеня – дзень нараджэння Янкі Купалы. Ён не проста адзін з найвялікшых беларускіх творцаў. Купала – класік нацыянальнай літаратуры, пясняр, які стаў голасам свайго народа ў эпоху зменаў, выпрабаванняў і надзеі. Ён стварыў новы ўзровень беларускай літаратуры, вывеўшы яе з фальклорнага, этнаграфічнага кантэксту ў сферу высокага мастацтва. У паэме «Адвечная песня» ён адлюстраваў драму простага чалавека, што прагне лепшай долі. У «Сне на кургане» – трагедыю народнага лёсу. У камедыі «Паўлінка» і трагікамедыі «Тутэйшыя» – сатыру на абыякавасць і апалітычнасць грамадства.

Ён быў рэдактарам, перакладчыкам, публіцыстам, грамадскім дзеячам. У рэвалюцыйныя гады і пасля абвяшчэння Беларускай Народнай Рэспублікі Купала адкрыта выступаў за незалежнасць Беларусі. Яго артыкулы, як і вершы, былі прасякнутыя заклікам да самавызначэння і адраджэння.

У 1930 годзе ён зрабіў спробу самагубства пасля допытаў у ДПУ, калі яго абвінавачвалі ў «нацыяналізме». З гэтага часу яго творчасць усё больш адпавядала афіцыйнаму курсу.

Янка Купала загінуў 28 чэрвеня 1942 года ў Маскве, упаўшы ў лесвічны пралёт гатэля «Масква». Трагічная смерць застаецца адной з найбуйнейшых таямніцаў беларускай культуры. Існуюць тры гіпотэзы.

Першая, афіцыйная, – няшчасны выпадак, нібыта паэту стала дрэнна і ён выпаў з лесвіцы. Але няма ні сведкаў, ні следства. Другая версія – самагубства. Яна звязваецца з цяжкім псіхалагічным станам Купалы, які ўжо перажываў спробу самагубства ў 1930 годзе, калі супраць яго распачалі палітычную справу. Аднак непасрэдных доказаў самагубства таксама не было.

Трэцяя – забойства супрацоўнікамі НКУС, для якіх Купала заўжды быў «нацыяналістам» і ворагам.

Так ці інакш, смерць Янкі Купалы сімвалізуе лёс цэлага пакалення беларускіх творцаў, якія апынуліся паміж нацыянальнай ідэяй і таталітарнай дзяржавай.

Купала застаўся верным сваёй Бацькаўшчыне – і менавіта за гэта, магчыма, заплаціў найвышэйшую цану. Яго верш «А хто там ідзе?» стаў неафіцыйным гімнам беларусаў, а словы «Жыве Беларусь!» – сімвалам волі.

💫 Наш Patreon
💫 Наш Buymeacoffee

Нелегальны настаўніцкі з'езд, за які Якуб Колас адсядзеў тры гады (прычым не за сябе, але ён усё роўна нікога не здаў уладам)

9 ліпеня 1906 года каля вёскі Мікалаеўшчына сабраліся каля трыццаці настаўнікаў з розных мясцінаў Беларусі. З’езд быў нелегальны, таму адбываўся таемна. Сярод тых, хто прыехаў, былі Канстанцін Міцкевіч (Якуб Колас), Алесь Сянкевіч, Іван Фёдараў (Янка Маўр), Нічыпар Янкоўскі і іншыя.

Настаўнікі абмяркоўвалі неабходнасць навучання дзяцей на беларускай мове, увядзенне бясплатнага навучання ў пачатковых школах, бяспраўнае становішча народнага настаўніка ва ўмовах царскага рэжыму і далучэнне да агульнарасійскага рэвалюцыйнага руху. Па выніках сустрэчы ўдзельнікі прынялі адозву да ўсіх настаўнікаў, распрацавалі статут і пастанову саюза, дзе адкрыта сказалі: з імперскай уладай трэба змагацца.

Увечары, калі сустрэча перамясцілася ў школьны будынак, з’явілася паліцыя. Паліцыянты зрабілі вобшук і забралі ўсе дакументы, у тым ліку пратакол з’езда. Але на месцы нікога не арыштавалі, бо баяліся сялянаў, якія добра ставіліся да настаўнікаў і ўжо сабраліся пад школай, каб заступіцца за іх.

Якуб Колас пасля пісаў:

«Пратакол ляжаў на стале. Нікому і ў галаву не прыйшло цяпер, што нас можа напаткаць бяда. А гэтая бяда ў вобразе паліцыі ўжо совалася пад вокнамі школы. У гадзін 12 ночы раптам уляцеў ураднік у кватэру настаўніка і з крыкам “ні з месца”, як каршун, наляцеў на наш пратакол. Следам уварваліся сюды паліцэйскія стражнікі на чале з прыставам. Закамандавалі падняць рукі ўгору і пайшлі трасці нашы кішэні і шукаць па ўсіх кутках крамолы...»

Пасля з’езда ўлады абвінавацілі ўдзельнікаў у палітычнай нядобранадзейнасці. Усіх настаўнікаў звольнілі і паставілі пад нагляд паліцыі. Якубу Коласу і Алесю Сянкевічу прысудзілі тры гады турмы, хоць Сянкевічу ўдалося ўцячы ў ЗША. Якуб Колас адсядзеў свае тры гады ў Пішчалаўскім замку (тая самая «Валадарка») – у турме ён працягваў пісаць і пачаў паэмы «Новая зямля» і «Сымон-музыка».

З’езд у Мікалаеўшчыне стаў адной з першых спробаў беларускіх настаўнікаў арганізавацца і дзейнічаць разам. Ён паказаў, што нацыянальная і сацыяльная свядомасць у грамадстве расце, а запыт на незалежную Беларусь, якая можа дзейнічаць без аглядкі на іншыя краіны, высокі.

💫 Наш Patreon
💫 Наш Buymeacoffee

А вы ведалі пра беларуса, які стаў каралём Андоры? Ну то сустракайце: кароль Андоры Барыс І 👑

Барыс Скосыраў нарадзіўся ў 1896 годзе ў Вільні. Яго маці належала да дробнай беларускай шляхты, а бацька быў кавалерыйскім харунжым. У біяграфіі Скосырава было шмат супярэчнасцяў: ён сцвярджаў, што ў дзяцінстве сябраваў з каралём Брытаніі Эдуардам VIII, вучыўся ў Парыжы і Оксфардзе, але ніводная ўстанова не пацвердзіла яго навучанне. Падчас Першай сусветнай вайны ён служыў у брытанскай арміі, а пасля згадваўся ў прэсе за махлярства. У 1920-х ён атрымаў галандскі пашпарт і выдаваў сябе за барона, хоць яго арыстакратычны тытул, верагодна, быў ілжывым.

У 1930-х Скосыраў з’явіўся ў Андоры. У траўні 1934 года ён прапанаваў ураду Андоры свой план кіравання. Але яго высмеялі і папрасілі не ўмешвацца ў палітыку. Тут варта адзначыць, што Андора – гэта княства, якім фармальна кіруюць прэзідэнт Францыі і біскуп каталонскага горада Урхеля (абодва лічацца князямі Андоры). У рэальнасці яны хоць і лічацца найвышэйшымі кіраўнікамі, але не ўмешваюцца ў справы княства, а ўлада належыць парламенту.

Дык вось, пасля адмовы Скосыраў усё роўна пачаў выдаваць сябе за сапраўднага манарха, даваў інтэрв’ю і праводзіў афіцыйныя мерапрыемствы. Ён нават наладзіў кантакт з прэтэндэнтам на французскі трон (хаця ў Францыі тады была рэспубліка), спрабуючы атрымаць ад іх права на кіраўніцтва Андорай як суправінцыі Францыі.

Скосыраў абвясціў новую канстытуцыю Андоры, якая прадугледжвала мадэрнізацыю, падатковыя льготы і інвестыцыйную прывабнасць. Ён планаваў ператварыць Андору ў фінансавы цэнтр і прасіў прызнаць яго каралём. І гэта спрацавала! Яго падтрымала большасць Генеральнай рады – урада Андоры.

11 ліпеня ён абвясціў сябе як каралём Андоры. Але «панаванне» Барыса I доўжылася нядоўга – амаль два тыдні – бо ён абвясціў вайну біскупу Урхеля, князю Андоры. Той папрасіў Іспанію аб дапамозе. Пасля гэтага іспанскія ўлады арыштавалі Скосырава.

Яго дэпартавалі ў Партугалію, а пасля ён вярнуўся ў Францыю. Там Скосырава як «непажаданага замежніка» адправілі ў лагер, з якога ў 1942 яго вызвалілі немцы. Пазней ён апынуўся ў СССР, дзе яго даслалі ў Сібір – але, паводле словаў былога караля Андоры, ён здолеў уцекчы ў 1957 годе ў Заходнюю Германію. Менавіта ў ФРГ ён і жыў пасля сканчэння вайны – і дажыў ажно да 93 гадоў.

💫 Наш Patreon
💫 Наш Buymeacoffee