Ещё немного чагатайщины:

باردور اول شبگون لباس ایچرا پری یا آدمی
یا مگر کیم کوز قراسینده ایرور کوز مردمی
گر کوزوم‌نینگ‌ مردمی‌ ایرماس‌ دورور بس‌ نی‌ اوچون
اشک آقیب بیلکورور هجران غمی‌دین ماتمی
آقسه اشکی حله شبگون‌ارا وه نی عجب
کون قرا بولوت‌ارا کیرکاچ بولور ظاهر نمی
دیرلار اولماس ظلمت ایچره آب‌ حیوان تابغان‌ ایل
وه که من تابیبمین و جانیم آلور هردم غمی
ای حسینی بو قرا قایغوده جانینگ بولسه ریش
غم ییمه بیر کون دوا قیلغای وصالی مرهمی

Бардыр ул шәбгүн либас эчрә пәри йә адәми,
Йә мәгәр кем күз карасында ирер күз мәрдөми.
Гәр күземнең мәрдөме ирмәс дорыр бәс ни өчен,
Әшкем агып белгерер һиҗран гамедин матәми.
Акса әшке хиллә шәбгүн ара, ваһ, ни гаҗәб,
Көн кара болыт ара кергәч булыр заһир нәми.
Дирләр: "Улмас золмәт эчрә аб-ы хәйван тапкан ил", -
Ваһ ки, мин табыпмын, вә җаным алыр һәрдәм гами.
Әй, Хөсәйни, бу кара кайгыда җаның булса риш,
Гамь йимә - бер көн дәва кылгай висале мәрһәми.

(Солтан Хөсәен Байкара газәле)

#چغتایچه

Сүзлекчә

шәбгүн - төндәй кара

либас - кием

эчрә - урын килеше вазифасын үтәүче бәйлек (шәһәр эчрә - шәһәрдә, шәһәр эчендә)

пәри - фарсы, чагатай һәм госманлы шигъриятендә: бик матур хатын-кыз (асыл мәгънәсе: җеннәрдән бик матур хатын-кыз кыяфәтендәге зат. Русчасы: фея)

адәми - адәми зат, кеше

ирер - "булыр; булып торучы" мәгънәләрен белдерүче модаль сүз (ирмәк - булу).

күз мәрдөми - күз карасы

гәр - әгәр

ирмәс (шулай ук "имәс" формасы очрый) - булмас; түгел
Гәр күземнең мәрдөме ирмәс дорыр бәс ни өчен - әгәр ни өчендер күзем карасы булмаса

әшкем - күз яшем (әшек - күз яше)

һиҗран - аерылу, аерылышу

гамедин - гаменнән (чагатай һәм иске татар телләрендә чыгыш килеш -дын/-дин/-тын/-тин кушымчалары ярдәмендә белдерелгән. Бүгенге көндә чыгыш килешнең бу кушымчалары "күптин-күп", "хәддин ашты" кебек гыйбарәләрдә кулланыла)

матәми - матәмне, кайгыны

хиллә шәбгүн ара - кара матур киемдә (ара - урын яки юнәлеш килеше вазифасын үтәүче бәйлек)

болыт ара - болытка

булыр заһир: заһир булу - күзгә күренү, пәйда булу

нәми - дымы (нәм - дым)

дирләр - диләр, әйтәләр

улмас - булмас

золмәт - караңгылык

аб-ы хәйван - тереклек суы

ил - кул

табыпмын - тапканмын

һәрдәм - һәрвакыт, бер туктамый

гами - гамьне

Хөсәйни - шигырь авторының (Хөсәен Байкараның) әдәби псевдонимы (тәхәллесе)

булса риш: риш булу - гашыйк булып күңел яралану

гамь йимә - "гамь ашама", кайгырма, борчылма

дәва кылгай - дәва кылыр

висале мәрһәми - аның белән кавышу дигән чара (висаль - кавышу, мәрһәм - ярага куела торган дару, пластырь)

По-моему, вы жутко переоцениваете себя и все, связанное с вами (свою роль, страдания etc).

Подумалось, что термины "тюрк" (ترك) и "тюркский [язык]" (تركى) в исламских источниках средневековья и раннего нового времени имеют семантику, похожую на таковую у терминов "араб" (عرب) и "арабский [язык]" (عربى).
Как "тюрок", так и "араб" - с точки зрения "цивилизованного мусульманина", ведущего оседлый образ жизни, имели не самое положительное значение, обозначая, как правило "неотесанного кочевника". А вот обозначение языка имело коннотации от нейтральной ("тюркский язык") до положительной ("арабский язык").

Рус патшасының хәрби хезмәтендәге "Алатыр татарлары" турында бер госманлы тарихчысының язганнарын китергән идек инде.
Кардәшебез тарафыннан архивта 1659-1661 елларга караган "Яралыларга һәм әсирләргә акчалата ярлыкаш өләшү дәфтәре"ндә ("Раздаточная книга денежного жалования раненым и пленным") 17 гасыр "Алатыр татарларының" "үз тавышларын" ишетергә мөмкинлек биргән түбәндәге расписка табылды:

Алатыр каласы Тәрбирде морза Көлешев патша ярлыкашы биш сум ун түрт алтын алды(1), аның өчен Исай Иван угылы Зүә(2) каласының тар(3) кулым куйдым.

(1)Чыганакта "алыпты" дип бирелгән.
(2)Зүә - "Зөя" (Свияжск) атамасының иске Тау ягы әйтелеше.
(3)тар - "рейтар" сүзенең татарчалаштырылган әйтелеше булса кирәк (рейтарлар - 17 гасыр Русиясендә атлы гаскәр төре).

Хезмәттәше Тәрбирде (=Тәңребирде) морза Көлешев өчен расписка калдырган Исайның атасы Иван исемле булган икән. Ул вакытта татарларда рус исемнәре, русларда "татар" исемнәре очравы мәгълүм.

Ценный совет Султан-Галиева муфтию Фахретдину. В 1924 или 1925 г. в Москве состоялась встреча Султан-Галиева с муфтием Ризой Фахретдином и казыем Кашшафом Тарджемани. Вот как об этом вспоминал впоследствии сам Султан-Галиев: «Они обратились ко мне за советом по очень «щекотливому для них вопросу»: от многих мулл в татарских деревнях к ним поступают устные заявления , что местные органы ОГПУ насильно вербуют их в свои осведомители, и они (т.е. Фахретдин и Тарджемани) не знают обращаться ли им по этому вопросу с протестом по адресу центральной советской власти. Я им указал, что заявить об этом центральным органам советской власти имеет смысл лишь в том случае, если эти муллы согласятся дать об этом письменное заявление на имя Духовного собрания; но так как ни один из них не согласится на это, то остается одно: молчать и постараться воздействовать на мулл-осведомителей, чтобы они не давали органам ОГПУ вредных для татарского населения сведений».

Западный Туркестан начала ХХ в. в объективе французского фотографа: https://www.tg-me.com/nadidefotograf/8929

"Сарт, занятый письмом".
Как правило, мусульмане с эпохи средневековья писали не за столом, а на коленке одной ноги (другую подгибали под себя). Так же до начала ХХ в. писали многие российские мусульмане.

Источник.

Если не знать контекст (танки - تنكه‌لر, серебряные монеты) - предложение звучит немного стимпанково.
А так пост содержит интересное и ценное замечание.

https://www.tg-me.com/dr_bormotucher/3368
Неожиданно тема с «тюрками» в значении неряшливый получила продолжение и в татарском языке.
Для подтверждения тезиса уважаемого dr_bormotucher об использовании слова «тюрок», как и «бедуин» в некоторых случаях для обозначения «неотесанного человека, деревенщины» можно обратиться к толковому словарю татарского языка.
В татарском языке есть такое выражение как «әләм-әтрәк, әтрәк-әләм, әтрәгәләм» которое означает «голь перекатная, отребье (бедные и невоспитанные люди)». Оно происходит от арабского выражения äғлäмү-л-әтрәк «тюркские дети».

Ихтимал, халкыбызның дин һәм милләт хосусында конформизмы үрнәге.
ХХ гасыр башы бер мәшһүр мәгърифәтчебезнең, авыл имамының улы истәлекләреннән (1972 нче ел):

Революциядән соң әти муллалар һәм башка авыл кешеләре белән сөйләшкән - беседа ясаган вакытта аның шушы сүзләре бик истә калганнар: "Балаларыгызны заманага муафыйк (ягъни хәзерге вакытка яраклы) итеп тәрбияләргә кирәк, мин үзем балаларымны заманага муафыйк булырлык итеп тәрбияләргә тырышам", - ди торган иде.

Ничек кенә булса да замана шартларына тәмам яраклашып, матди яктан яхшы яшәргә тырышу бездә киң таралган. Дөрес, бу сыйфат кайчакларны исән калу өчен кирәк. Ә башка вакытларда? Ә бүген?

سوز اویناتوب ایتکانده، اصل حکمتلرننک برسی «زمانه‌غه موافق بولام» دیب منافق‌غه ایله‌نمه‌وده بولسه کیرک.

Буа кантонында мәктәп укучысы Йосыф Әсәдуллин төзегән "Гыйшык җырлары" кулъязма җыентыгының тышлыгы. 1920 нче еллар ахыры.

1925-1930 нчы елларда Татарстан Мәгариф Халык Комиссариаты каршындагы Гыйльми үзәкнең «Халык әдәбиятын эшләү комиссиясе» Татарстанда һәм татарлар яши торган башка өлкәләрдә татар халык авыз иҗатын җыю эшен алып бара. Укытучылар, мәктәп укучылары, авыл яшьләре бу эштә бик актив катнаша. Университет китапханәсендә урын алган. Әлеге кулъязмаларның күбесе Буа шәһәре 9 еллык татар мәктәбенең укучылары Ибраһим Ишмуков, Гаяз Хисамов, Рәфгать Насыйров, Таһирә Саттарова, Хәдичә Маликова, Шәйхи Шәмси, Зәйнәп Идрисова тарафыннан 1927-1928 нче елларда язылган һәм аларда әкиятләр, җырлар, шигырьләр, хикәяләр, гыйшык хатлары теркәлгән. Шундыйларның берсе – Йосыф Әсәдуллин тарафыннан җыелган җырлар.

Чыганак.

Хроникальная запись конца 1920-х гг. на полях перевода на татарский язык труда Мухаммада б. Абу Бакра Имамзаде "Шир'ат ал-ислам", изданного в конце XIX - начале ХХ в.:

Әби мәрхүм булды 1928 нче елда, яңа белән 24 нче үктәбердә, чәршәмбе көн. Иске белән 11 нче үктәбердә.

("Бабушка умерла в 1928 году, 24 октября по новому [стилю], в среду. По старому [стилю] - 11 октября").
Один из штрихов, составляющих картину прошлого. История простых людей.

سورهٔ بقره، آیت ۱۹۰ الی ۱۹۵
Лист средневекового куфического Корана (сура "Бакара", аяты 190-195).

منبع

Рәшит Кадыйровның хезмәтләре телгә алынган постларыбыз:
https://www.tg-me.com/dr_bormotucher/2680
https://www.tg-me.com/dr_bormotucher/2682
https://www.tg-me.com/dr_bormotucher/2698
https://www.tg-me.com/dr_bormotucher/2699

Татар мәдәнияте иран-таҗик дөньясына никадәр якын булса да, чагатай һәм госманлы мәдәниятләреннән аермалы буларак, пәри сүзе, шәрап төшенчәсе кебек үк, бары тик тискәре мәгънәдә кулланылган.