መና ገልማ አባ ገዳ
(Mana Galma Abbaa Gadaa)
======================
ርቱዕ ጀማ፥ ብጹዕ ጀማ
ለካ አንተነህ...
አባ ገዳ፥ ኢልመ ገልማ
ያደ ኦሮሞ ሻማ
ዋቃ ገዲኒ፥ ነማ ኦሊኒ
ሱማ፥ አከ ሱማ
የተሰኘው፥ እንደአክሱማ
የተባልከው፥ ፍጹም ጀማ
ለካ አንተነህ......
-
አገ ኦጋ፥ ጂገ ሎጋ
አባ ሰርዳ፥ አባ ገዳ
አባ ፈርድ፥ ነበልባሉ
እም ቅድመ-ኦሪት፥ ባህሉ
ያኢ ቢያ፥ አባ ቃሉ
ቃ’ሉ’፥ የማይቀለበስ ቃሉ
ለካ አንተነህ........
-
ሴኧ’ት፥ አርካ
ኦ’ግ ገዳ፥ የአድባር ዋርካ
ያ’ዴ እናቴ፥ ያዴ እሴቴ
ያ’ዴ አቴቴ፥ ያዴ እቴቴ
ያቴ ኦራ፥ የኩሽ ነዶ
አባ ቦኩ፥ አከሚዶ
ባናትህ ጸሃይ፥ ከለቻ
የምትጠልቅ፥ አንተ ብቻ
የካም ኢደ ኢዶ ምድር
ተነባቢ፥ አስር ምስጢር
አባ ወሮ፥ አባ ወራ
አባ ባሮ፥ አባ በራ
አባ ካሮ፥ አባ ከራ
የጅቡቲም፥ ጀበጂሾ
የመቅዲሾም፥ መቀዲሾ
የነሙቴሳ፥ ከምበልኣ
እንደ ባሮ፥ ከምበልኣ
መነ..ደላ፥ አከ መንደላ
መቀ..ደላ፥ አከ መቅደላ
የፉላኒ፥ ካኖ ደላ
የምትሰኝ፥ የምታሰኝ
የጎና ቤት፥ አባ ከራ
የላሊ ቤት፥ ላሊ በራ
የከረዩ፥ አባ ከራ
በጎፈሬህ፥ ስሪት ላባ
አዶ አዶዬ፥ ውብ ቀዘባ
አዳ የከለቻ ተሸላሚ
የአዱ ግንባር፥ ተቀዳሚ
የአዲስ ዘመን፥ መጸው አደይ
አዳ አዱኛን፥ እልል እሰይ
የምታሰኝ፥ የምትሰኝ
አዱ አዱኛ፥ አባ ቢሌ
የአካ ኪሌ፥ የአባቢሌ
ለካ አንተነህ........
-
ገዳ ገዳም፥ የአለም ሰላም
ገዳ ቢሉሱማ ሳቃ
ፈካ ጉራቻ፥ አካ ዋቃ
የጻህፍት አምላኩ አኒ
ያለበሰህ ድርብ ከኒ
የጥቁር ፥ ፈርኦን ልሳን
የአዴ ኣዳ፥ ፀሃይ ብርሃን
የአዱሊስ፥ አዱኛ ኪዳን
አባ ገዳ፥ አባ በኣል
የቅድመ አክሱማዊት ቃል
የአስርቱ በሮች፥ መሰላል
የማለዳ ንጋት፥ ፀዳል
የኦሩስ፥ ኦሪሳ ተምሳል
ለካ አንተነህ...........
-
ኣገ ኦጋ፥ ጂገ ሎጋ
ያኢ ቢያ፥ አባ ቃሉ
የማይቀለበስ፥ ቃሉ
ርቱዕ፥ ጀማ
የተባልከው፥ አገሱማ
እንደ አክሱማ
ያደ ኦሮሞ፥ ሻማ
አባ ገዳ፥ ኢልመ ገልማ
ለካ አንተነህ........
( ሎሬት ፀጋዬ ገ/መድህን ቀዌሳ 1964)
Text and pictures :Social media
👇👇👇👇👇👇👇
#ancient_history_of_oromoo
(Mana Galma Abbaa Gadaa)
======================
ርቱዕ ጀማ፥ ብጹዕ ጀማ
ለካ አንተነህ...
አባ ገዳ፥ ኢልመ ገልማ
ያደ ኦሮሞ ሻማ
ዋቃ ገዲኒ፥ ነማ ኦሊኒ
ሱማ፥ አከ ሱማ
የተሰኘው፥ እንደአክሱማ
የተባልከው፥ ፍጹም ጀማ
ለካ አንተነህ......
-
አገ ኦጋ፥ ጂገ ሎጋ
አባ ሰርዳ፥ አባ ገዳ
አባ ፈርድ፥ ነበልባሉ
እም ቅድመ-ኦሪት፥ ባህሉ
ያኢ ቢያ፥ አባ ቃሉ
ቃ’ሉ’፥ የማይቀለበስ ቃሉ
ለካ አንተነህ........
-
ሴኧ’ት፥ አርካ
ኦ’ግ ገዳ፥ የአድባር ዋርካ
ያ’ዴ እናቴ፥ ያዴ እሴቴ
ያ’ዴ አቴቴ፥ ያዴ እቴቴ
ያቴ ኦራ፥ የኩሽ ነዶ
አባ ቦኩ፥ አከሚዶ
ባናትህ ጸሃይ፥ ከለቻ
የምትጠልቅ፥ አንተ ብቻ
የካም ኢደ ኢዶ ምድር
ተነባቢ፥ አስር ምስጢር
አባ ወሮ፥ አባ ወራ
አባ ባሮ፥ አባ በራ
አባ ካሮ፥ አባ ከራ
የጅቡቲም፥ ጀበጂሾ
የመቅዲሾም፥ መቀዲሾ
የነሙቴሳ፥ ከምበልኣ
እንደ ባሮ፥ ከምበልኣ
መነ..ደላ፥ አከ መንደላ
መቀ..ደላ፥ አከ መቅደላ
የፉላኒ፥ ካኖ ደላ
የምትሰኝ፥ የምታሰኝ
የጎና ቤት፥ አባ ከራ
የላሊ ቤት፥ ላሊ በራ
የከረዩ፥ አባ ከራ
በጎፈሬህ፥ ስሪት ላባ
አዶ አዶዬ፥ ውብ ቀዘባ
አዳ የከለቻ ተሸላሚ
የአዱ ግንባር፥ ተቀዳሚ
የአዲስ ዘመን፥ መጸው አደይ
አዳ አዱኛን፥ እልል እሰይ
የምታሰኝ፥ የምትሰኝ
አዱ አዱኛ፥ አባ ቢሌ
የአካ ኪሌ፥ የአባቢሌ
ለካ አንተነህ........
-
ገዳ ገዳም፥ የአለም ሰላም
ገዳ ቢሉሱማ ሳቃ
ፈካ ጉራቻ፥ አካ ዋቃ
የጻህፍት አምላኩ አኒ
ያለበሰህ ድርብ ከኒ
የጥቁር ፥ ፈርኦን ልሳን
የአዴ ኣዳ፥ ፀሃይ ብርሃን
የአዱሊስ፥ አዱኛ ኪዳን
አባ ገዳ፥ አባ በኣል
የቅድመ አክሱማዊት ቃል
የአስርቱ በሮች፥ መሰላል
የማለዳ ንጋት፥ ፀዳል
የኦሩስ፥ ኦሪሳ ተምሳል
ለካ አንተነህ...........
-
ኣገ ኦጋ፥ ጂገ ሎጋ
ያኢ ቢያ፥ አባ ቃሉ
የማይቀለበስ፥ ቃሉ
ርቱዕ፥ ጀማ
የተባልከው፥ አገሱማ
እንደ አክሱማ
ያደ ኦሮሞ፥ ሻማ
አባ ገዳ፥ ኢልመ ገልማ
ለካ አንተነህ........
( ሎሬት ፀጋዬ ገ/መድህን ቀዌሳ 1964)
Text and pictures :Social media
👇👇👇👇👇👇👇
#ancient_history_of_oromoo
👍4
https://www.tg-me.com/cexio_tap_bot?start=1717952138586630
CEXP tokens farming major upgrade! Two is better than one! Join my squad, and let's double the fun (and earnings 🤑)! CEX.IO Power Tap! 🚀
CEXP tokens farming major upgrade! Two is better than one! Join my squad, and let's double the fun (and earnings 🤑)! CEX.IO Power Tap! 🚀
Telegram
CEX.IO Power Tap
🤩 Farm CEXP tokens and earn rewards! CEX.IO App makes it simple and secure to buy, exchange, and store cryptocurrencies
አፍረን ቀሎ እና የአቡበከር ሙሳ ገድል
------
ግን ዓሊ ቢራን ኮትኩቶ ያሳደገው የጥበብ መምህሩ ልክ የዛሬ አርባ ዓመት ሞቶ ነበር፡፡ በዚህ ጽሑፍ የዚያን የጥበብ ገበሬ ስራዎች እንቃኛለን፡፡
------
ዓሊ ቢራ በአማርኛ አንድ ዘፈን ብቻ ነው የተጫወተው፡፡ ከዘፈኑ ስንኞች መካከል እንዲህ የሚል ይገኝበታል፡፡
ከድሬ ስመጣ ገና ትንሽ ነበርኩ
አሁን ከኢትዮ ስታር ባንድ እዩኝ ግንድግድ ነኝ፡፡
ዓሊ እንዲህ ያለው በ1970ዎቹ አጋማሽ ነው፡፡ ታዲያ ከድሬ የመጣው የያኔው ትንሽ ልጅ ዛሬ በብዙዎች ዘንድ የሚወደስ “ግድንግድ” ሆኗል፡፡ በሚሊዮን የሚቆጠሩ አድናቂዎችንም አፍርቷል፡፡ ይህ ተወዳጅ አርቲስት ከእውቅና ማማ ላይ ሊወጣ የቻለበት አስደናቂ ታሪክ አለው፡፡ ታሪኩንም ከስረ መሰረቱ ጀምረን እንመረምረዋለን፡፡
*
በኦሮሞ የኪነ-ጥበብ ታሪክ ውስጥ የመጀመሪያው የተደራጀ የሙዚቃ ቡድን “አፍረን ቀሎ” በመባል ይጠራል፡፡ የኦሮሞ ሙዚቃ የራሱን ዘውግ ፈጥሮ መስፋፋት የጀመረው ይህ ቡድን ህልውናውን ካበሰረበት ጊዜ ጀምሮ ነው፡፡ ቡድኑ ለስምንት ዓመታት ብቻ የቆየ ቢሆንም በኦሮሞ ኪነ-ጥበብ ላይ ያሳረፈው ተጽእኖ በጣም ከፍተኛ ነው፡፡ በዚያ ቡድን ውስጥ የተሰባሰቡት ወጣቶች የተገኙት ከመላው የሀረርጌ ክፍለ ሀገር ነው፡፡ ሁሉንም አንድ ላይ አገናኝታ ስለ ጥበብ እንዲፈላሰፉ ያደረገችው ግን ድሬ ዳዋ ናት፡፡
“አፍረን ቀሎ”ን የመሰረቱት ሶስት ወጣቶች ናቸው፡፡ ዘመኑም 1954 ነው፡፡ እነዚያ ወጣቶች በጊዜው በኦሮምኛ ቋንቋ የኪነ-ጥበብ ስራዎችን የሚያቀርብ ቡድን አለመኖሩ ስላንገበገባቸው “ለምን በቋንቋችን የሙዚቃና ቴአትር እድገት ላይ አተኩሮ የሚንቀሳቀስ ቡድን አናቋቁምም?” በማለት መነጋገር ጀመሩ፡፡ ሃሳቡን ለጥቂት ሳምንታት ካንሸራሸሩ በኋላም ቡድኑን መሰረቱ፡፡ ስያሜውንም በአራቱ የምስራቅ ሀረርጌ የኦሮሞ ጎሳዎች ስም “አፍረን ቀሎ” በማለት ጠሩት፡፡
ሶስቱ ወጣቶች በመሰረቱት ቡድን ዙሪያ ችሎታ ያላቸውን ወጣቶች መለመሉ፡፡ በተበታተነ ሁኔታ የኪነ-ጥበብ ስራዎችን የሚሞካክሩ ወጣቶችንም መሳብ ጀመሩ፡፡ በሀርሞኒካና በጊታር እየዘፋፈኑ ሰርግና የጫጉላ ሽርሽር ሲያደምቁ የነበሩትንም አሰባሰቡ፡፡ በዚህም መሰረት ዓሊ ሸቦ፣ ማሕሙድ ቦኼ፣ ሸንተም ሹቢሳ እና ሃሚዶ መሐመድ የመሳሰሉትን የዘመኑን ውብ ዜመኞች በአንድነት አጣምረው “አጃዒበኛ” ስራዎችን ወደ ህዝብ ማድረስ ጀመሩ፡፡ ህዝቡም በከፍተኛ ወኔና ሞራል ተቀበላቸው፡፡ በተለይ በአረፋና በዒድ አል ፈጥር በዓል የሚያቀርቡት የድራማና የሙዚቃ ትርዒት ከፍተኛ ዝናና ከበሬታ አስገኘላቸው፡፡ የድሬዳዋ ባለሀብቶችም በልዩ ልዩ መልክ ይደጉሟቸው ጀመር፡፡ የሙዚቃ መሳሪያዎችን ከመግዛት ጀምሮ በሀረርጌ ከተሞች ውስጥ እየተዘዋወሩ ትርዒታቸውን የሚያሳዩበትን ሁኔታ እስከማመቻቸት የሚደርስ ድጋፍ አደረጉላቸው፡፡
“የአፍረን ቀሎ” ቡድን የተመሰረተው በሶስት ወጣቶች እንደሆነ ከላይ ገልጬአለሁ፡፡ ነገር ግን ከሶስቱ ወጣቶች መካከል የአንደኛው ሚና እጅግ በጣም ግዙፍ ነበር፡፡ ይህ ሰው የቡድኑ ሊቀመንበር ሆኖ ይሰራል፡፡ የቡድኑ አስተዋዋቂም ነው፡፡ የቡድኑ አባላት የሚያዜሟቸው ግጥሞችንም በብዛት የሚጽፈው እርሱ ነው፡፡ ድራማና አጫጭር ጭውውቶችንም ይደርሳል፡፡
የአፍረን ቀሎ ቡድን በህዝቡ ዘንድ የነበረው ተቀባይነት እየጨመረ ሲመጣ ይህ የቡድኑ ሊቀመንበር የነበረው ሰውዬ ከአንጋፋዎቹ ከያኒያን በተጨማሪ ታዳጊዎችንም እየመለመለ ወደ ቡድኑ መቀላቀል ጀመረ፡፡ በዚህም መሰረት ሂሜ ዩሱፍ እና ኢብራሂም ሀጂ ዓሊን የመሳሰሉ ዐጃኢበኛ ከያኒዎች የቡድኑ አባላት ሆኑ፡፡
ቡድኑን በኋላ ላይ ከተቀላቀሉት ታዳጊዎች መካከል በድምጹ ቅላጼ ለየት ያለ ሆኖ የተገኘው ዓሊ መሐመድ ሙሳ የሚባል ጠይም ኮበሌ ነው፡፡ በመሆኑም የቡድኑ ሊቀመንበር የነበረው ሰው “ፉአዲ ቀልቢ” የሚባል የዘመኑን ተወዳጅ የግብጻዊያን የዐረብኛ ዜማ “ቢራዻ በሪኤ” (በአማርኛ “መስከረም ጠባ”፣ “ጸደይ ሆነ” እንደማለት ነው) በሚል ርዕስ ወደ ኦሮምኛ ቀይሮት ጻፈውና ለታዳጊው ዓሊ ሙሐመድ ሙሳ ሰጠው፡፡ ታዳጊውም ከህዝብ ፊት በመውጣት እንዲህ ዘፈነው፡፡
Birraadhaa bari’ee ililliin urgoytee
Dilii maalin qaba Rabbii khiyya yaa Goytee?
ይህ የዘፈኑ አዝማች ነበር እንግዲህ፡፡ ታዳጊው ይህንን ሲዘፍን ዕድሜው ከአስራ አምስት ዓመት የበለጠ አልነበረም፡፡ የዘፈኑ አዝማች በአማርኛ ሲተረጎም እንዲህ ሊሆን ይችላል፡፡
መስከረም ጠብቷል የአበቦች መዓዛ ያውዳል
“ምን ጥፋት አለብኝ አምላኬ ሆይ! ለኔ ምን ይበጃል?
ህዝቡ ዘፈኑን ሲሰማ በከፍተኛ ጭብጨባ ነው የተቀበለው፡፡ “ቢስ…ቢስ…” እያለ ደጋግሞ እንዲዘፍን አደረገው፡፡ በሌሎች መድረኮችም ተመሳሳይ ሁኔታ ቀጠለ፡፡ በሰርግ ቤትም ሆነ በበዓላት ዝግጅት “ቢራዻ በሪኤ” እጅግ ተመራጭ ዜማ ሆነ፡፡ ህዝቡ እርሱ ያልተዘፈነበትን ዝግጅት ለመታደም እምቢ ማለት ጀመረ፡፡ “ቢራዻ በሪኤ” እያለ የሚደንሰው ወጣት የሌለበትንም ዝግጅት ከማየት አፈገፈገ፡፡ ምን ይሄ ብቻ? የድሬ ዳዋ ህዝብ በስልጣኑ የታዳጊውንም ስም “ከዓሊ መሐመድ ሙሳ” ወደ “ዓሊ ቢራ” ቀየረው፡፡ ከዚያን ጊዜ ጀምሮ “ዓሊ ቢራ” የታዳጊው መጠሪያ ሆነ፡፡
*
“ዓሊ ቢራ” የሚለው ስም የተከሰተው ከላይ በተገለጸው ሁናቴ ነው፡፡ ለዚያ ቀጫጫ ልጅ መታወቅ ከፍ ያለ አስተዋጽኦ ያደረገው የመጀመሪያ ዘፈኑን ጽፎ የሰጠው ደራሲ ነው፡፡ በቀጣዮቹ ዓመታትም ይኸው ደራሲ እጅግ ውብ የሆኑ ግጥሞችን እየጻፈ በዓሊ ቢራ በኩል ለህዝብ ጆሮ አድርሷል፡፡ ዝንተ-ዓለም የማይረሱ ሆነው ከኛ ጋር ያሉትን እንደ “ኮቱ ያ ቢፍቱ ቲያ”፣ “ጉያን ጉያዻ ኢኒኑ”፣ “ኮጳ ኮ ነዺፍቴ”፣ “ነጃለቴ ገመ ኬቲን”፣ “ነቲ ሂንጀባቲን ገራ”፣ “ሲንበርባዳ”፣ “ሲጃሌ ጃለላ ዴይማ”፣ “ወል አርጉ ዋ ሂንኦሉ”፣ “ያደ ኬቲን ሾረርካዌ”፣ “ያ ሂሬ ሂሪያ”፣ “ሂንያዲን ሂንያዲኒ”፣ “አማሌሌ” የመሳሰሉ ምርጥ ዜማዎችን የጻፈው እርሱ ነው፡፡
ያ ከዓሊ ቢራ ጀርባ የነበረው ታላቅ የጥበብ ሰው “አቡበከር ሙሳ” ይባላል፡፡ በኢትዮጵያም ሆነ በኦሮሞ ህዝብ የኪነ-ጥበብ ታሪክ ታላቅ ስፍራ የሚሰጠው ገጣሚ፣ ደራሲ፣ ጋዜጠኛ፣ ጸሓፌ-ተውኔትና የታሪክ ምሁር ነው፡፡ አቡበከር ሙሳ በ1935 በሀረርጌ ክፍለ ሀገር በኦቦራ (ወበራ) አውራጃ ከደደር ከተማ አቅራቢያ በምትገኘው “ሌሌ ገባ” በተሰኘች ትንሽዬ የገጠር መንደር ነው የተወለደው፡፡ በልጅነቱ እስላማዊውንና የዐረብኛ ቋንቋ ትምህርቶችን አጥንቷል፡፡ ከዚያም ለተሻለ ትምህርትና ለስራ ፍለጋ ሲል የገጠሩን ህይወት ትቶ ወደ ድሬ ዳዋ ከተማ ተሰደደ፡፡ እጅግ በጣም ፈጣን አዕምሮ የነበረው ታዳጊ በመሆኑ በድሬዳዋ ከተማ በሚገኝ አንድ መድረሳ በዐረብኛ ቋንቋ አስተማሪነት ተቀጠረ፡፡
እንግዲህ አቡበከር ሙሳ የመድረሳውን ስራ እየሰራ ነው ከሁለት ጓደኞቹ ጋር የ“አፍረን ቀሎ”ን ቡድን የመሰረተው፡፡ ይህ ሰው ለስምንት ዓመታት ቡድኑን በሊቀመንበርነት በመምራት በኦሮምኛ ኪነ-ጥበብ እድገት ላይ ከፍተኛ አሻራ ጥለው ያለፉ ስራዎችን ሰርቷል፡፡
(ይቀጥላል)
----
ማስታወሻ፡ ይህ ታሪክ “ኡመተ ፈናን ኡመተ ቀሽቲ ዲሬ ዳዋ” ከተሰኘው የኔ መጽሐፍ የተቀዳ ነው
#ancient_history_of_oromoo
------
ግን ዓሊ ቢራን ኮትኩቶ ያሳደገው የጥበብ መምህሩ ልክ የዛሬ አርባ ዓመት ሞቶ ነበር፡፡ በዚህ ጽሑፍ የዚያን የጥበብ ገበሬ ስራዎች እንቃኛለን፡፡
------
ዓሊ ቢራ በአማርኛ አንድ ዘፈን ብቻ ነው የተጫወተው፡፡ ከዘፈኑ ስንኞች መካከል እንዲህ የሚል ይገኝበታል፡፡
ከድሬ ስመጣ ገና ትንሽ ነበርኩ
አሁን ከኢትዮ ስታር ባንድ እዩኝ ግንድግድ ነኝ፡፡
ዓሊ እንዲህ ያለው በ1970ዎቹ አጋማሽ ነው፡፡ ታዲያ ከድሬ የመጣው የያኔው ትንሽ ልጅ ዛሬ በብዙዎች ዘንድ የሚወደስ “ግድንግድ” ሆኗል፡፡ በሚሊዮን የሚቆጠሩ አድናቂዎችንም አፍርቷል፡፡ ይህ ተወዳጅ አርቲስት ከእውቅና ማማ ላይ ሊወጣ የቻለበት አስደናቂ ታሪክ አለው፡፡ ታሪኩንም ከስረ መሰረቱ ጀምረን እንመረምረዋለን፡፡
*
በኦሮሞ የኪነ-ጥበብ ታሪክ ውስጥ የመጀመሪያው የተደራጀ የሙዚቃ ቡድን “አፍረን ቀሎ” በመባል ይጠራል፡፡ የኦሮሞ ሙዚቃ የራሱን ዘውግ ፈጥሮ መስፋፋት የጀመረው ይህ ቡድን ህልውናውን ካበሰረበት ጊዜ ጀምሮ ነው፡፡ ቡድኑ ለስምንት ዓመታት ብቻ የቆየ ቢሆንም በኦሮሞ ኪነ-ጥበብ ላይ ያሳረፈው ተጽእኖ በጣም ከፍተኛ ነው፡፡ በዚያ ቡድን ውስጥ የተሰባሰቡት ወጣቶች የተገኙት ከመላው የሀረርጌ ክፍለ ሀገር ነው፡፡ ሁሉንም አንድ ላይ አገናኝታ ስለ ጥበብ እንዲፈላሰፉ ያደረገችው ግን ድሬ ዳዋ ናት፡፡
“አፍረን ቀሎ”ን የመሰረቱት ሶስት ወጣቶች ናቸው፡፡ ዘመኑም 1954 ነው፡፡ እነዚያ ወጣቶች በጊዜው በኦሮምኛ ቋንቋ የኪነ-ጥበብ ስራዎችን የሚያቀርብ ቡድን አለመኖሩ ስላንገበገባቸው “ለምን በቋንቋችን የሙዚቃና ቴአትር እድገት ላይ አተኩሮ የሚንቀሳቀስ ቡድን አናቋቁምም?” በማለት መነጋገር ጀመሩ፡፡ ሃሳቡን ለጥቂት ሳምንታት ካንሸራሸሩ በኋላም ቡድኑን መሰረቱ፡፡ ስያሜውንም በአራቱ የምስራቅ ሀረርጌ የኦሮሞ ጎሳዎች ስም “አፍረን ቀሎ” በማለት ጠሩት፡፡
ሶስቱ ወጣቶች በመሰረቱት ቡድን ዙሪያ ችሎታ ያላቸውን ወጣቶች መለመሉ፡፡ በተበታተነ ሁኔታ የኪነ-ጥበብ ስራዎችን የሚሞካክሩ ወጣቶችንም መሳብ ጀመሩ፡፡ በሀርሞኒካና በጊታር እየዘፋፈኑ ሰርግና የጫጉላ ሽርሽር ሲያደምቁ የነበሩትንም አሰባሰቡ፡፡ በዚህም መሰረት ዓሊ ሸቦ፣ ማሕሙድ ቦኼ፣ ሸንተም ሹቢሳ እና ሃሚዶ መሐመድ የመሳሰሉትን የዘመኑን ውብ ዜመኞች በአንድነት አጣምረው “አጃዒበኛ” ስራዎችን ወደ ህዝብ ማድረስ ጀመሩ፡፡ ህዝቡም በከፍተኛ ወኔና ሞራል ተቀበላቸው፡፡ በተለይ በአረፋና በዒድ አል ፈጥር በዓል የሚያቀርቡት የድራማና የሙዚቃ ትርዒት ከፍተኛ ዝናና ከበሬታ አስገኘላቸው፡፡ የድሬዳዋ ባለሀብቶችም በልዩ ልዩ መልክ ይደጉሟቸው ጀመር፡፡ የሙዚቃ መሳሪያዎችን ከመግዛት ጀምሮ በሀረርጌ ከተሞች ውስጥ እየተዘዋወሩ ትርዒታቸውን የሚያሳዩበትን ሁኔታ እስከማመቻቸት የሚደርስ ድጋፍ አደረጉላቸው፡፡
“የአፍረን ቀሎ” ቡድን የተመሰረተው በሶስት ወጣቶች እንደሆነ ከላይ ገልጬአለሁ፡፡ ነገር ግን ከሶስቱ ወጣቶች መካከል የአንደኛው ሚና እጅግ በጣም ግዙፍ ነበር፡፡ ይህ ሰው የቡድኑ ሊቀመንበር ሆኖ ይሰራል፡፡ የቡድኑ አስተዋዋቂም ነው፡፡ የቡድኑ አባላት የሚያዜሟቸው ግጥሞችንም በብዛት የሚጽፈው እርሱ ነው፡፡ ድራማና አጫጭር ጭውውቶችንም ይደርሳል፡፡
የአፍረን ቀሎ ቡድን በህዝቡ ዘንድ የነበረው ተቀባይነት እየጨመረ ሲመጣ ይህ የቡድኑ ሊቀመንበር የነበረው ሰውዬ ከአንጋፋዎቹ ከያኒያን በተጨማሪ ታዳጊዎችንም እየመለመለ ወደ ቡድኑ መቀላቀል ጀመረ፡፡ በዚህም መሰረት ሂሜ ዩሱፍ እና ኢብራሂም ሀጂ ዓሊን የመሳሰሉ ዐጃኢበኛ ከያኒዎች የቡድኑ አባላት ሆኑ፡፡
ቡድኑን በኋላ ላይ ከተቀላቀሉት ታዳጊዎች መካከል በድምጹ ቅላጼ ለየት ያለ ሆኖ የተገኘው ዓሊ መሐመድ ሙሳ የሚባል ጠይም ኮበሌ ነው፡፡ በመሆኑም የቡድኑ ሊቀመንበር የነበረው ሰው “ፉአዲ ቀልቢ” የሚባል የዘመኑን ተወዳጅ የግብጻዊያን የዐረብኛ ዜማ “ቢራዻ በሪኤ” (በአማርኛ “መስከረም ጠባ”፣ “ጸደይ ሆነ” እንደማለት ነው) በሚል ርዕስ ወደ ኦሮምኛ ቀይሮት ጻፈውና ለታዳጊው ዓሊ ሙሐመድ ሙሳ ሰጠው፡፡ ታዳጊውም ከህዝብ ፊት በመውጣት እንዲህ ዘፈነው፡፡
Birraadhaa bari’ee ililliin urgoytee
Dilii maalin qaba Rabbii khiyya yaa Goytee?
ይህ የዘፈኑ አዝማች ነበር እንግዲህ፡፡ ታዳጊው ይህንን ሲዘፍን ዕድሜው ከአስራ አምስት ዓመት የበለጠ አልነበረም፡፡ የዘፈኑ አዝማች በአማርኛ ሲተረጎም እንዲህ ሊሆን ይችላል፡፡
መስከረም ጠብቷል የአበቦች መዓዛ ያውዳል
“ምን ጥፋት አለብኝ አምላኬ ሆይ! ለኔ ምን ይበጃል?
ህዝቡ ዘፈኑን ሲሰማ በከፍተኛ ጭብጨባ ነው የተቀበለው፡፡ “ቢስ…ቢስ…” እያለ ደጋግሞ እንዲዘፍን አደረገው፡፡ በሌሎች መድረኮችም ተመሳሳይ ሁኔታ ቀጠለ፡፡ በሰርግ ቤትም ሆነ በበዓላት ዝግጅት “ቢራዻ በሪኤ” እጅግ ተመራጭ ዜማ ሆነ፡፡ ህዝቡ እርሱ ያልተዘፈነበትን ዝግጅት ለመታደም እምቢ ማለት ጀመረ፡፡ “ቢራዻ በሪኤ” እያለ የሚደንሰው ወጣት የሌለበትንም ዝግጅት ከማየት አፈገፈገ፡፡ ምን ይሄ ብቻ? የድሬ ዳዋ ህዝብ በስልጣኑ የታዳጊውንም ስም “ከዓሊ መሐመድ ሙሳ” ወደ “ዓሊ ቢራ” ቀየረው፡፡ ከዚያን ጊዜ ጀምሮ “ዓሊ ቢራ” የታዳጊው መጠሪያ ሆነ፡፡
*
“ዓሊ ቢራ” የሚለው ስም የተከሰተው ከላይ በተገለጸው ሁናቴ ነው፡፡ ለዚያ ቀጫጫ ልጅ መታወቅ ከፍ ያለ አስተዋጽኦ ያደረገው የመጀመሪያ ዘፈኑን ጽፎ የሰጠው ደራሲ ነው፡፡ በቀጣዮቹ ዓመታትም ይኸው ደራሲ እጅግ ውብ የሆኑ ግጥሞችን እየጻፈ በዓሊ ቢራ በኩል ለህዝብ ጆሮ አድርሷል፡፡ ዝንተ-ዓለም የማይረሱ ሆነው ከኛ ጋር ያሉትን እንደ “ኮቱ ያ ቢፍቱ ቲያ”፣ “ጉያን ጉያዻ ኢኒኑ”፣ “ኮጳ ኮ ነዺፍቴ”፣ “ነጃለቴ ገመ ኬቲን”፣ “ነቲ ሂንጀባቲን ገራ”፣ “ሲንበርባዳ”፣ “ሲጃሌ ጃለላ ዴይማ”፣ “ወል አርጉ ዋ ሂንኦሉ”፣ “ያደ ኬቲን ሾረርካዌ”፣ “ያ ሂሬ ሂሪያ”፣ “ሂንያዲን ሂንያዲኒ”፣ “አማሌሌ” የመሳሰሉ ምርጥ ዜማዎችን የጻፈው እርሱ ነው፡፡
ያ ከዓሊ ቢራ ጀርባ የነበረው ታላቅ የጥበብ ሰው “አቡበከር ሙሳ” ይባላል፡፡ በኢትዮጵያም ሆነ በኦሮሞ ህዝብ የኪነ-ጥበብ ታሪክ ታላቅ ስፍራ የሚሰጠው ገጣሚ፣ ደራሲ፣ ጋዜጠኛ፣ ጸሓፌ-ተውኔትና የታሪክ ምሁር ነው፡፡ አቡበከር ሙሳ በ1935 በሀረርጌ ክፍለ ሀገር በኦቦራ (ወበራ) አውራጃ ከደደር ከተማ አቅራቢያ በምትገኘው “ሌሌ ገባ” በተሰኘች ትንሽዬ የገጠር መንደር ነው የተወለደው፡፡ በልጅነቱ እስላማዊውንና የዐረብኛ ቋንቋ ትምህርቶችን አጥንቷል፡፡ ከዚያም ለተሻለ ትምህርትና ለስራ ፍለጋ ሲል የገጠሩን ህይወት ትቶ ወደ ድሬ ዳዋ ከተማ ተሰደደ፡፡ እጅግ በጣም ፈጣን አዕምሮ የነበረው ታዳጊ በመሆኑ በድሬዳዋ ከተማ በሚገኝ አንድ መድረሳ በዐረብኛ ቋንቋ አስተማሪነት ተቀጠረ፡፡
እንግዲህ አቡበከር ሙሳ የመድረሳውን ስራ እየሰራ ነው ከሁለት ጓደኞቹ ጋር የ“አፍረን ቀሎ”ን ቡድን የመሰረተው፡፡ ይህ ሰው ለስምንት ዓመታት ቡድኑን በሊቀመንበርነት በመምራት በኦሮምኛ ኪነ-ጥበብ እድገት ላይ ከፍተኛ አሻራ ጥለው ያለፉ ስራዎችን ሰርቷል፡፡
(ይቀጥላል)
----
ማስታወሻ፡ ይህ ታሪክ “ኡመተ ፈናን ኡመተ ቀሽቲ ዲሬ ዳዋ” ከተሰኘው የኔ መጽሐፍ የተቀዳ ነው
#ancient_history_of_oromoo
👍2
Tuulamni Ijoollee sadii qaba.Isaanis Daaccii, Bachoo fi Jillee dha. Yeroo mara namooti hedduun gaafa maqaa Sooddoo jedhu dhagayan akka qomoo Guraageetti kan ilaalan hedduu dha. Sooddoon ijoollee sadii godhatee lafasaa maqaasaatiin moggaafatee irra jiraachaa ture. Sadan ijoollee sooddoo; Odituu, Ummee(Tum’e) fi Liiban jedhamu. Isaan kunniinidha kan har’a sadan sooddoo jedhamanii beekaman. Lafti Sooddoo naannoo Shawa kibba lixaa, Kibba laga Hawaas (Awaash)irraa hamma Arsiisi fi daangaa naannoo uummattoota kibbaa ga’a. Karaa kaabaa immoo Bachoofi Galaan, Kraaaa lixaa, Waliisoo wajjin wal daangessa.
Giddu galli siyaasaa fi amantii Odaa Nabee yoo ta’u,giddu galli heeraafi seera kan itti tumaniifi labsii labsan Odaa kallachaa jedhama. Aanoti Sooddoo ,Daacii , Walisoo, Tolee, bu’ii, Qarsa Maalimmaan fi Soddoo Daacii yemmuu ta’u karaa ba’aatiin Maqii dugdaa, karaa kibbaatiin, aanaa bu’iitiin daangeffama. Akkuma armaan olitti ibsuuf yaalle Sooddoon ilma daaccii yeroo ta’u, Daacciin Ilmaan sadii godhate sadan sana keessaa inni tokko Sooddoo dha. Isaan kaanimmoo Galaaniifi Aboo jedhamu.
Goototni ilmaan Oromoo lakkaa’amanii hindhuman. Isaan keessaa akka fakkeenyaatti Taddeesee Birruu, Abdiisaa Aagaa, Waaqoo Guutuu, Oliiqaa Dingilii fi kan kana fakkaatan yeroo mara kaafna. Egaa goototi kunniin, Ilmaan Oromoo fi lafa Oromiyaa naannoo adda addaarratti kan dhalatan ta’uun beekamaadha. Akkuma kana ilmaan Oromoo damee Tuulamaa warra sadan sooddoorraa goototi dhalatanis hedduudha.
Bara Xaaliyaaniin biyya keenya weerarte gootummaa olaanaa raawwatanii diina biyya weeraruu dhufe wajjin kokkee walqabanii gootummaa isaanii kan mirkaneessan ilmaan Oromoo baayi’ee maqaa dhahuun ni danda’ama.Abdiisaa Aagaa,Jeneraal Taaddasaa Birruu Oliiqaa Dingilfi isaan kaanis maqaa dhahuun ni danda’ama. Gootota Oromoo dame Tuulamaa ilmaan sadan Sooddoo keessaa hedduu maqaa dhayuun ni danda’ama. Duula Xaaliyaanii 1ffaa fi 2ffaa irratti kan hirmaateefi Duula Maqaleefi aduwaarratti gootummaa guddaa kan raawwatanii beekamtii guddaa argatan keessaa kan maqaansaa akka biyyoolessaatti waamamu Dajjaazimaachi Baalchaa Safoo (abbaa nafsoo) damee Tuulamaa ilma Oromoo hidda Sooddoo ta’uunsaa beekamaa dha.
Gootootni sadan Sooddoo heddumminaan haa jiraataniyyuu malee akka fakkeenyaatti goota jalqabaa kan ta’an Suuraa Goota Sooddoo, Baalchaa abbaa Safoo (Abbaa Nafsoo) kanatti Fayyadamneerra.
Dajjaazimaachi Baalchaan bulchaa naannoo Sidaamoo fi boodammoo Harar ta’uun tajaajilaa turaniiru. Xaliyaaniin lafa abbaa isaanii weeraruuf yeroo dhufe sana rukutuudhaan gootummaa guddaa raawwataniiru. Baalchaan Dajjaazimaachi Baalchaan Soorama ba’anii utuu jiranii Xaaliyaaniin deebitee biyyaa weerartee jennaan dulloomeera jedhanii utuu hin taa’in umrii waggaa 73ffaa isaatti,”… biyyi koo diinaan weeraramtee gabroomuu ishee taa’ee hin ilaalu jechuudhaan, xaaliyaaniitti duulanii utuu lolanii lubbuun isaanii dabarte.
Goototi ilmaan Oromoo Sooddoo isaan qofaas miti, Gootota lafti Sooddoo biqilchite keessaa gootummaa isaaniitiin kan beekaman Dajjaazimaachi Baqqalaa wayyaa Obsees isaan tokkodha. Gootummaa olaanaa raawwataniif maqaa isaaniitiin manni barumsaa finfinnee keessatti moggafamee yaadannoof jira. Gooti ilma Oromoo lafti Sooddoo biqilchite keessaa kan gootummaa isaaniitiin beekaman, Dajjaazimaachi G/maariyaam Gaarii Godaanadha.
Gootummaa isaanii kanaafis yaadannoo akka ta’uuf maqaa isaaniitiin magaalaa Finfinnee keessatti kan argamu manni barumsaa Lise G/Maariyaam jedhamu maqaa isaaniitiin moggaafame.Yeroo baayi’ee garuu maqaan abbaafi akkaakayyuu isaanii barreessitoota mootummoota dabraniin hin ibsamne.
Egaa kabajamtoota dubbistootaa! goototi sadan Sooddoo baayi’eedha.Kan akka Dajjaazimaaci Ganamee Badhaanee, Fituwararii Merdaasaa Gadaa,Fituwraarii Taddesee Gananame, Qenyi azmach Bayyanee Guddataa Awaash, akka akka fakkeenyaatti kaasuu dandeenya.
Sooddoon lafa abbaasaa Oromoorra kan jiraatuufi aadaasaa kabajee kunuunsee eeggatee hidda sanyii Oromoo Oromummasaatiin boonudha.
#ancient_history_of_oromoo
Giddu galli siyaasaa fi amantii Odaa Nabee yoo ta’u,giddu galli heeraafi seera kan itti tumaniifi labsii labsan Odaa kallachaa jedhama. Aanoti Sooddoo ,Daacii , Walisoo, Tolee, bu’ii, Qarsa Maalimmaan fi Soddoo Daacii yemmuu ta’u karaa ba’aatiin Maqii dugdaa, karaa kibbaatiin, aanaa bu’iitiin daangeffama. Akkuma armaan olitti ibsuuf yaalle Sooddoon ilma daaccii yeroo ta’u, Daacciin Ilmaan sadii godhate sadan sana keessaa inni tokko Sooddoo dha. Isaan kaanimmoo Galaaniifi Aboo jedhamu.
Goototni ilmaan Oromoo lakkaa’amanii hindhuman. Isaan keessaa akka fakkeenyaatti Taddeesee Birruu, Abdiisaa Aagaa, Waaqoo Guutuu, Oliiqaa Dingilii fi kan kana fakkaatan yeroo mara kaafna. Egaa goototi kunniin, Ilmaan Oromoo fi lafa Oromiyaa naannoo adda addaarratti kan dhalatan ta’uun beekamaadha. Akkuma kana ilmaan Oromoo damee Tuulamaa warra sadan sooddoorraa goototi dhalatanis hedduudha.
Bara Xaaliyaaniin biyya keenya weerarte gootummaa olaanaa raawwatanii diina biyya weeraruu dhufe wajjin kokkee walqabanii gootummaa isaanii kan mirkaneessan ilmaan Oromoo baayi’ee maqaa dhahuun ni danda’ama.Abdiisaa Aagaa,Jeneraal Taaddasaa Birruu Oliiqaa Dingilfi isaan kaanis maqaa dhahuun ni danda’ama. Gootota Oromoo dame Tuulamaa ilmaan sadan Sooddoo keessaa hedduu maqaa dhayuun ni danda’ama. Duula Xaaliyaanii 1ffaa fi 2ffaa irratti kan hirmaateefi Duula Maqaleefi aduwaarratti gootummaa guddaa kan raawwatanii beekamtii guddaa argatan keessaa kan maqaansaa akka biyyoolessaatti waamamu Dajjaazimaachi Baalchaa Safoo (abbaa nafsoo) damee Tuulamaa ilma Oromoo hidda Sooddoo ta’uunsaa beekamaa dha.
Gootootni sadan Sooddoo heddumminaan haa jiraataniyyuu malee akka fakkeenyaatti goota jalqabaa kan ta’an Suuraa Goota Sooddoo, Baalchaa abbaa Safoo (Abbaa Nafsoo) kanatti Fayyadamneerra.
Dajjaazimaachi Baalchaan bulchaa naannoo Sidaamoo fi boodammoo Harar ta’uun tajaajilaa turaniiru. Xaliyaaniin lafa abbaa isaanii weeraruuf yeroo dhufe sana rukutuudhaan gootummaa guddaa raawwataniiru. Baalchaan Dajjaazimaachi Baalchaan Soorama ba’anii utuu jiranii Xaaliyaaniin deebitee biyyaa weerartee jennaan dulloomeera jedhanii utuu hin taa’in umrii waggaa 73ffaa isaatti,”… biyyi koo diinaan weeraramtee gabroomuu ishee taa’ee hin ilaalu jechuudhaan, xaaliyaaniitti duulanii utuu lolanii lubbuun isaanii dabarte.
Goototi ilmaan Oromoo Sooddoo isaan qofaas miti, Gootota lafti Sooddoo biqilchite keessaa gootummaa isaaniitiin kan beekaman Dajjaazimaachi Baqqalaa wayyaa Obsees isaan tokkodha. Gootummaa olaanaa raawwataniif maqaa isaaniitiin manni barumsaa finfinnee keessatti moggafamee yaadannoof jira. Gooti ilma Oromoo lafti Sooddoo biqilchite keessaa kan gootummaa isaaniitiin beekaman, Dajjaazimaachi G/maariyaam Gaarii Godaanadha.
Gootummaa isaanii kanaafis yaadannoo akka ta’uuf maqaa isaaniitiin magaalaa Finfinnee keessatti kan argamu manni barumsaa Lise G/Maariyaam jedhamu maqaa isaaniitiin moggaafame.Yeroo baayi’ee garuu maqaan abbaafi akkaakayyuu isaanii barreessitoota mootummoota dabraniin hin ibsamne.
Egaa kabajamtoota dubbistootaa! goototi sadan Sooddoo baayi’eedha.Kan akka Dajjaazimaaci Ganamee Badhaanee, Fituwararii Merdaasaa Gadaa,Fituwraarii Taddesee Gananame, Qenyi azmach Bayyanee Guddataa Awaash, akka akka fakkeenyaatti kaasuu dandeenya.
Sooddoon lafa abbaasaa Oromoorra kan jiraatuufi aadaasaa kabajee kunuunsee eeggatee hidda sanyii Oromoo Oromummasaatiin boonudha.
#ancient_history_of_oromoo
👍6
Shamaree oromo Arrose gooya umriin ishe waggaa 18 turte.isii bishaan waraabuuf
Deemaa jirtu taasa fudhamte.
May 1869 markaba H.M nymphe ja'amuun port victoria Seychelles geeffamte gabrummaaf gurguramte.
#ancient_history_of_oromoo
https://www.tg-me.com/etbisahusen
Deemaa jirtu taasa fudhamte.
May 1869 markaba H.M nymphe ja'amuun port victoria Seychelles geeffamte gabrummaaf gurguramte.
#ancient_history_of_oromoo
https://www.tg-me.com/etbisahusen
👍3
Oh... ho. Ho.ho.ho.ho . Oh... ho.Ho.ho.ho.ho
Oh... ho. Ho.ho.ho.ho aha ha ha ha ha haa.
Jirra. Jirra.jirraa... jirra
Jirra.jirra.jirraaaa
Jirra. Jirra.jirraa... jirra
Jirra.jirra.jirraaaa
Jirra bullee barii arguuf
Garaa nu ballisee yaa nuhii. Yaa nuhii
Yaa nuhii. Yaa waa irraanfachuuf
Yaa waa irraanfachuuf.
Yaa waa irraanfachuuf. Yaa nuhii
Yaa waa irraanfachuuf. Yaa nuhii
Yaa waa irraanfachuuf. Yaa nuhii
Yaa waa irraanfachuuf. Yaa nuhii
Tafkiidhaaf utaalchoo.ooo
Geergoodhaaf miliqqee.ee
Xaddee kuttee hin baaneef
Waayyuudhaaf rasaasa
Allaattiidhaaf koochoo
Allaattiidhaaf koochoo.ooo
Qocaadhaaf dhagaacha
Kennaa maaltu dida
Jirra hunda baachaa
Kennaa maaltu dida
Jirra hunda baachaa
Jirra. Jirra.jirraa... jirra
Jirra.jirra.jirraaaa
Jirra. Jirra.jirraa... jirra
Kunoo har'allee jirra
Yaa.a... a.a. nu'ii
Nan mammaaka
Na mammaaksisa
Uumamni seera uumaa dabse
Raajii bara kanaan raajaka
Erga buqqeen dhagaa cabsee
Nan mammaaka na mammaaksisa
Raajii bara kanaa yaa jamaa
Boolla keessa teessee boolla qotti
Dhaala abbaashee ilmoon rirmaa
Shiran shiranii
Garaaf qalbii kiyya hatanii
Akkan sirraa cituuf yaadanii
Maal godheen an sirraa citaa
Maal godheen an sirraa citaaaa
Si fudheen Gincii koo lixa
Si fudheen Gullisoo lixa
Si fudheen Dadar koo lixa
Si fudheen Shaallaa koo lixa
Si fudheen Shukkutee lixaa
Si fudheen Sabbataa lixa
Si fudheen Awwadaayi lixa
Shira shiranii
Isaanoo nu doorsisanii
Akkan sirraa cituuf yaadanii
Maal godheen an sirraa cita
Maal godheen an sirraa citaaaa
Si fudheen Ajjee koo lixa
Si fudheen Sarboo koo lixa
Bulee Horaa koon siin lixa
Si fudheen Naqamtee lixa
Si fudheen Machaaraa lisa
Si fudheen Shaashee koo lixa
Si fudheen Machaaraa lixaa
Si fudheen Baabbichee lixa
Si fudheen Najjoo koo lixa
Si fudheen Ammayya lixa
Jirra. Jirra.jirraa... jirra
Jirra.jirra.jirraaaa
Jirra. Jirra.jirraa... jirra
Jirra.jirra.jirraaaa
Jirra bullee barii arguuf
Garaa nu ballisee yaa nuhii. Yaa nuhii
Yaa nuhii. Yaa waa irraanfachuuf
Yaa waa irraanfachuuf
Yaa waa irraanfachuuf. Yaa nuhii
Baayyinni rakkoodhaa furmaata mataansaa
Har'een ba'aa diddeeti taate harre diidaa
Qambar sadii cabseeti.
Qambar sadii cabseeti qotiyyoon gafarsaa
Hammeenyi ulee mataas injiraan ajjeesa
Hammeenyi ulee mataas injiraan ajjeesa
Jirra. Jirra.jirraa... jirra
Jirra.jirra.jirraaaa
Jirra. Jirra.jirraa... jirra
Kunoo har'allee jirra
Yaaaaaa... a... a... a. Nuhii
Nan mammaaka na mammaaksisa
Uumamni seera uumaa dabsee
'In mullata deemi naan jedha
Dukkana dukkanaatti ibsee
Nan mammaaka na mammaaksisa
Raajii bara kana yaa jamaa
Boolla keessa teessee boolla qotti
Dhaala abbaashee ilmoon rirmaa
Shiran shiranii
Garaaf qalbii kiyya hatanii
Akkan sirraa cituuf yaadanii
Maal godheen an sirraa cita
Maal godheen an sirraa citaaaa
Si fudheen Meettaa ko lixa
Si fudheen Horroo koo lixa
Si fudheen Walisoo lixa
Si fudheen Ginniir koo lixa
Si fudheen Roobee koo lixa
Si fudheen Leemman koo lixa
Si fudheen Sulultaa lixa
Shira shiranii
Isaanoo nu doorsisanii
Akkan sirraa cituuf yaadanii
Maal godheen an sirraa cita
Maal godheen an sirraa citaaaa
Si fudhen Dodolaa lixa
Si fudheen Begii koo lixa
Si fudheen Jalduu koo lixaa
Si fudheen Maqii koo lixa
Si fudheen Gaalessa lixa
Liiban Cuqqaalaan siin lixa
Si fudheen Gindoo koo lixa
Dambi Doolloo koon siin lixa
Si fudheen Amboo koo lixa
Si fudheen Cillimoo lixa
Si fudheen Finfinnee lixa
Si fudheen Shaggar koo lixa
Si fudheen Oromiyaa lixa
Biyya Abbaa kootiin siin lixa
Si fudheen Oromiyaa lixa
Biyya abbaa kootiin siin lixa
Si fudheen Oromiyaa lixa
Biyya abbaa kootiin siin lixa
Si fudheen.
Biyya abbaa koo
Si fudheen
Biyya abbaa koo
by lyrics.com
Oh... ho. Ho.ho.ho.ho aha ha ha ha ha haa.
Jirra. Jirra.jirraa... jirra
Jirra.jirra.jirraaaa
Jirra. Jirra.jirraa... jirra
Jirra.jirra.jirraaaa
Jirra bullee barii arguuf
Garaa nu ballisee yaa nuhii. Yaa nuhii
Yaa nuhii. Yaa waa irraanfachuuf
Yaa waa irraanfachuuf.
Yaa waa irraanfachuuf. Yaa nuhii
Yaa waa irraanfachuuf. Yaa nuhii
Yaa waa irraanfachuuf. Yaa nuhii
Yaa waa irraanfachuuf. Yaa nuhii
Tafkiidhaaf utaalchoo.ooo
Geergoodhaaf miliqqee.ee
Xaddee kuttee hin baaneef
Waayyuudhaaf rasaasa
Allaattiidhaaf koochoo
Allaattiidhaaf koochoo.ooo
Qocaadhaaf dhagaacha
Kennaa maaltu dida
Jirra hunda baachaa
Kennaa maaltu dida
Jirra hunda baachaa
Jirra. Jirra.jirraa... jirra
Jirra.jirra.jirraaaa
Jirra. Jirra.jirraa... jirra
Kunoo har'allee jirra
Yaa.a... a.a. nu'ii
Nan mammaaka
Na mammaaksisa
Uumamni seera uumaa dabse
Raajii bara kanaan raajaka
Erga buqqeen dhagaa cabsee
Nan mammaaka na mammaaksisa
Raajii bara kanaa yaa jamaa
Boolla keessa teessee boolla qotti
Dhaala abbaashee ilmoon rirmaa
Shiran shiranii
Garaaf qalbii kiyya hatanii
Akkan sirraa cituuf yaadanii
Maal godheen an sirraa citaa
Maal godheen an sirraa citaaaa
Si fudheen Gincii koo lixa
Si fudheen Gullisoo lixa
Si fudheen Dadar koo lixa
Si fudheen Shaallaa koo lixa
Si fudheen Shukkutee lixaa
Si fudheen Sabbataa lixa
Si fudheen Awwadaayi lixa
Shira shiranii
Isaanoo nu doorsisanii
Akkan sirraa cituuf yaadanii
Maal godheen an sirraa cita
Maal godheen an sirraa citaaaa
Si fudheen Ajjee koo lixa
Si fudheen Sarboo koo lixa
Bulee Horaa koon siin lixa
Si fudheen Naqamtee lixa
Si fudheen Machaaraa lisa
Si fudheen Shaashee koo lixa
Si fudheen Machaaraa lixaa
Si fudheen Baabbichee lixa
Si fudheen Najjoo koo lixa
Si fudheen Ammayya lixa
Jirra. Jirra.jirraa... jirra
Jirra.jirra.jirraaaa
Jirra. Jirra.jirraa... jirra
Jirra.jirra.jirraaaa
Jirra bullee barii arguuf
Garaa nu ballisee yaa nuhii. Yaa nuhii
Yaa nuhii. Yaa waa irraanfachuuf
Yaa waa irraanfachuuf
Yaa waa irraanfachuuf. Yaa nuhii
Baayyinni rakkoodhaa furmaata mataansaa
Har'een ba'aa diddeeti taate harre diidaa
Qambar sadii cabseeti.
Qambar sadii cabseeti qotiyyoon gafarsaa
Hammeenyi ulee mataas injiraan ajjeesa
Hammeenyi ulee mataas injiraan ajjeesa
Jirra. Jirra.jirraa... jirra
Jirra.jirra.jirraaaa
Jirra. Jirra.jirraa... jirra
Kunoo har'allee jirra
Yaaaaaa... a... a... a. Nuhii
Nan mammaaka na mammaaksisa
Uumamni seera uumaa dabsee
'In mullata deemi naan jedha
Dukkana dukkanaatti ibsee
Nan mammaaka na mammaaksisa
Raajii bara kana yaa jamaa
Boolla keessa teessee boolla qotti
Dhaala abbaashee ilmoon rirmaa
Shiran shiranii
Garaaf qalbii kiyya hatanii
Akkan sirraa cituuf yaadanii
Maal godheen an sirraa cita
Maal godheen an sirraa citaaaa
Si fudheen Meettaa ko lixa
Si fudheen Horroo koo lixa
Si fudheen Walisoo lixa
Si fudheen Ginniir koo lixa
Si fudheen Roobee koo lixa
Si fudheen Leemman koo lixa
Si fudheen Sulultaa lixa
Shira shiranii
Isaanoo nu doorsisanii
Akkan sirraa cituuf yaadanii
Maal godheen an sirraa cita
Maal godheen an sirraa citaaaa
Si fudhen Dodolaa lixa
Si fudheen Begii koo lixa
Si fudheen Jalduu koo lixaa
Si fudheen Maqii koo lixa
Si fudheen Gaalessa lixa
Liiban Cuqqaalaan siin lixa
Si fudheen Gindoo koo lixa
Dambi Doolloo koon siin lixa
Si fudheen Amboo koo lixa
Si fudheen Cillimoo lixa
Si fudheen Finfinnee lixa
Si fudheen Shaggar koo lixa
Si fudheen Oromiyaa lixa
Biyya Abbaa kootiin siin lixa
Si fudheen Oromiyaa lixa
Biyya abbaa kootiin siin lixa
Si fudheen Oromiyaa lixa
Biyya abbaa kootiin siin lixa
Si fudheen.
Biyya abbaa koo
Si fudheen
Biyya abbaa koo
by lyrics.com
👍11
Arsii
••••••
Maqaan Arsii jedhu kun hedduu turaadha.qorataan seenaa kan warra arabaa sheikh Isaq Ahmed Alawi jaarraa 12ffaa keeyssa gaafa biyya Afrikaa tana daawwatu
Gosa Arsii jedhamtu naannoo laga ganaalee tanatti argee Akka ture kitaaba isaa gubbatti ibsee jira.( Madda : oromo and the Christian kingdom of Ethiopia).
Gara biraatiin kitaaboota gara garaa gubbatti maqaan gosa Arsii jedhu kun yeroo maqaa 'waraantisha' jedhuun hoggaa waamamu ni mul'ata.jachii waraantisha jedhu kun jacha warraanticha jedhu irraa fudhatame.warraanticha jachuun "the warrior"
Jachuudha.maqaan kun maqaa gaafa caffee tumaa bareeda kurkurtuu booda maqaa dhufe.
Akkuma beekamu ilmaan bareentoo jaarraa 15ffaa keeyssa iddoo saditii Akka caffee tumatan ni himama.issaaniis:- 1- caffee mormor
2-caffee bareeda kurkurtuu 3- caffee haroo Garjjaati.iddoon kun hundi lafa amma baalee jedhamtu naannoo Dallo tana keeyssa.
Ilmaan bareentoo gaafa caffee tumaa bareeda kurkurtuu San Akka Aadaa oromotichatii ilmaan bareentoo keeyssa Angafticha
••••••
Maqaan Arsii jedhu kun hedduu turaadha.qorataan seenaa kan warra arabaa sheikh Isaq Ahmed Alawi jaarraa 12ffaa keeyssa gaafa biyya Afrikaa tana daawwatu
Gosa Arsii jedhamtu naannoo laga ganaalee tanatti argee Akka ture kitaaba isaa gubbatti ibsee jira.( Madda : oromo and the Christian kingdom of Ethiopia).
Gara biraatiin kitaaboota gara garaa gubbatti maqaan gosa Arsii jedhu kun yeroo maqaa 'waraantisha' jedhuun hoggaa waamamu ni mul'ata.jachii waraantisha jedhu kun jacha warraanticha jedhu irraa fudhatame.warraanticha jachuun "the warrior"
Jachuudha.maqaan kun maqaa gaafa caffee tumaa bareeda kurkurtuu booda maqaa dhufe.
Akkuma beekamu ilmaan bareentoo jaarraa 15ffaa keeyssa iddoo saditii Akka caffee tumatan ni himama.issaaniis:- 1- caffee mormor
2-caffee bareeda kurkurtuu 3- caffee haroo Garjjaati.iddoon kun hundi lafa amma baalee jedhamtu naannoo Dallo tana keeyssa.
Ilmaan bareentoo gaafa caffee tumaa bareeda kurkurtuu San Akka Aadaa oromotichatii ilmaan bareentoo keeyssa Angafticha
👍3
አፍረን ቀሎ እና የአቡበከር ሙሳ ገድል
------
ግን ዓሊ ቢራን ኮትኩቶ ያሳደገው የጥበብ መምህሩ ልክ የዛሬ አርባ ዓመት ሞቶ ነበር፡፡ በዚህ ጽሑፍ የዚያን የጥበብ ገበሬ ስራዎች እንቃኛለን፡፡
------
ዓሊ ቢራ በአማርኛ አንድ ዘፈን ብቻ ነው የተጫወተው፡፡ ከዘፈኑ ስንኞች መካከል እንዲህ የሚል ይገኝበታል፡፡
ከድሬ ስመጣ ገና ትንሽ ነበርኩ
አሁን ከኢትዮ ስታር ባንድ እዩኝ ግንድግድ ነኝ፡፡
ዓሊ እንዲህ ያለው በ1970ዎቹ አጋማሽ ነው፡፡ ታዲያ ከድሬ የመጣው የያኔው ትንሽ ልጅ ዛሬ በብዙዎች ዘንድ የሚወደስ “ግድንግድ” ሆኗል፡፡ በሚሊዮን የሚቆጠሩ አድናቂዎችንም አፍርቷል፡፡ ይህ ተወዳጅ አርቲስት ከእውቅና ማማ ላይ ሊወጣ የቻለበት አስደናቂ ታሪክ አለው፡፡ ታሪኩንም ከስረ መሰረቱ ጀምረን እንመረምረዋለን፡፡
*
በኦሮሞ የኪነ-ጥበብ ታሪክ ውስጥ የመጀመሪያው የተደራጀ የሙዚቃ ቡድን “አፍረን ቀሎ” በመባል ይጠራል፡፡ የኦሮሞ ሙዚቃ የራሱን ዘውግ ፈጥሮ መስፋፋት የጀመረው ይህ ቡድን ህልውናውን ካበሰረበት ጊዜ ጀምሮ ነው፡፡ ቡድኑ ለስምንት ዓመታት ብቻ የቆየ ቢሆንም በኦሮሞ ኪነ-ጥበብ ላይ ያሳረፈው ተጽእኖ በጣም ከፍተኛ ነው፡፡ በዚያ ቡድን ውስጥ የተሰባሰቡት ወጣቶች የተገኙት ከመላው የሀረርጌ ክፍለ ሀገር ነው፡፡ ሁሉንም አንድ ላይ አገናኝታ ስለ ጥበብ እንዲፈላሰፉ ያደረገችው ግን ድሬ ዳዋ ናት፡፡
“አፍረን ቀሎ”ን የመሰረቱት ሶስት ወጣቶች ናቸው፡፡ ዘመኑም 1954 ነው፡፡ እነዚያ ወጣቶች በጊዜው በኦሮምኛ ቋንቋ የኪነ-ጥበብ ስራዎችን የሚያቀርብ ቡድን አለመኖሩ ስላንገበገባቸው “ለምን በቋንቋችን የሙዚቃና ቴአትር እድገት ላይ አተኩሮ የሚንቀሳቀስ ቡድን አናቋቁምም?” በማለት መነጋገር ጀመሩ፡፡ ሃሳቡን ለጥቂት ሳምንታት ካንሸራሸሩ በኋላም ቡድኑን መሰረቱ፡፡ ስያሜውንም በአራቱ የምስራቅ ሀረርጌ የኦሮሞ ጎሳዎች ስም “አፍረን ቀሎ” በማለት ጠሩት፡፡
ሶስቱ ወጣቶች በመሰረቱት ቡድን ዙሪያ ችሎታ ያላቸውን ወጣቶች መለመሉ፡፡ በተበታተነ ሁኔታ የኪነ-ጥበብ ስራዎችን የሚሞካክሩ ወጣቶችንም መሳብ ጀመሩ፡፡ በሀርሞኒካና በጊታር እየዘፋፈኑ ሰርግና የጫጉላ ሽርሽር ሲያደምቁ የነበሩትንም አሰባሰቡ፡፡ በዚህም መሰረት ዓሊ ሸቦ፣ ማሕሙድ ቦኼ፣ ሸንተም ሹቢሳ እና ሃሚዶ መሐመድ የመሳሰሉትን የዘመኑን ውብ ዜመኞች በአንድነት አጣምረው “አጃዒበኛ” ስራዎችን ወደ ህዝብ ማድረስ ጀመሩ፡፡ ህዝቡም በከፍተኛ ወኔና ሞራል ተቀበላቸው፡፡ በተለይ በአረፋና በዒድ አል ፈጥር በዓል የሚያቀርቡት የድራማና የሙዚቃ ትርዒት ከፍተኛ ዝናና ከበሬታ አስገኘላቸው፡፡ የድሬዳዋ ባለሀብቶችም በልዩ ልዩ መልክ ይደጉሟቸው ጀመር፡፡ የሙዚቃ መሳሪያዎችን ከመግዛት ጀምሮ በሀረርጌ ከተሞች ውስጥ እየተዘዋወሩ ትርዒታቸውን የሚያሳዩበትን ሁኔታ እስከማመቻቸት የሚደርስ ድጋፍ አደረጉላቸው፡፡
“የአፍረን ቀሎ” ቡድን የተመሰረተው በሶስት ወጣቶች እንደሆነ ከላይ ገልጬአለሁ፡፡ ነገር ግን ከሶስቱ ወጣቶች መካከል የአንደኛው ሚና እጅግ በጣም ግዙፍ ነበር፡፡ ይህ ሰው የቡድኑ ሊቀመንበር ሆኖ ይሰራል፡፡ የቡድኑ አስተዋዋቂም ነው፡፡ የቡድኑ አባላት የሚያዜሟቸው ግጥሞችንም በብዛት የሚጽፈው እርሱ ነው፡፡ ድራማና አጫጭር ጭውውቶችንም ይደርሳል፡፡
የአፍረን ቀሎ ቡድን በህዝቡ ዘንድ የነበረው ተቀባይነት እየጨመረ ሲመጣ ይህ የቡድኑ ሊቀመንበር የነበረው ሰውዬ ከአንጋፋዎቹ ከያኒያን በተጨማሪ ታዳጊዎችንም እየመለመለ ወደ ቡድኑ መቀላቀል ጀመረ፡፡ በዚህም መሰረት ሂሜ ዩሱፍ እና ኢብራሂም ሀጂ ዓሊን የመሳሰሉ ዐጃኢበኛ ከያኒዎች የቡድኑ አባላት ሆኑ፡፡
ቡድኑን በኋላ ላይ ከተቀላቀሉት ታዳጊዎች መካከል በድምጹ ቅላጼ ለየት ያለ ሆኖ የተገኘው ዓሊ መሐመድ ሙሳ የሚባል ጠይም ኮበሌ ነው፡፡ በመሆኑም የቡድኑ ሊቀመንበር የነበረው ሰው “ፉአዲ ቀልቢ” የሚባል የዘመኑን ተወዳጅ የግብጻዊያን የዐረብኛ ዜማ “ቢራዻ በሪኤ” (በአማርኛ “መስከረም ጠባ”፣ “ጸደይ ሆነ” እንደማለት ነው) በሚል ርዕስ ወደ ኦሮምኛ ቀይሮት ጻፈውና ለታዳጊው ዓሊ ሙሐመድ ሙሳ ሰጠው፡፡ ታዳጊውም ከህዝብ ፊት በመውጣት እንዲህ ዘፈነው፡፡
Birraadhaa bari’ee ililliin urgoytee
Dilii maalin qaba Rabbii khiyya yaa Goytee?
ይህ የዘፈኑ አዝማች ነበር እንግዲህ፡፡ ታዳጊው ይህንን ሲዘፍን ዕድሜው ከአስራ አምስት ዓመት የበለጠ አልነበረም፡፡ የዘፈኑ አዝማች በአማርኛ ሲተረጎም እንዲህ ሊሆን ይችላል፡፡
መስከረም ጠብቷል የአበቦች መዓዛ ያውዳል
“ምን ጥፋት አለብኝ አምላኬ ሆይ! ለኔ ምን ይበጃል?
ህዝቡ ዘፈኑን ሲሰማ በከፍተኛ ጭብጨባ ነው የተቀበለው፡፡ “ቢስ…ቢስ…” እያለ ደጋግሞ እንዲዘፍን አደረገው፡፡ በሌሎች መድረኮችም ተመሳሳይ ሁኔታ ቀጠለ፡፡ በሰርግ ቤትም ሆነ በበዓላት ዝግጅት “ቢራዻ በሪኤ” እጅግ ተመራጭ ዜማ ሆነ፡፡ ህዝቡ እርሱ ያልተዘፈነበትን ዝግጅት ለመታደም እምቢ ማለት ጀመረ፡፡ “ቢራዻ በሪኤ” እያለ የሚደንሰው ወጣት የሌለበትንም ዝግጅት ከማየት አፈገፈገ፡፡ ምን ይሄ ብቻ? የድሬ ዳዋ ህዝብ በስልጣኑ የታዳጊውንም ስም “ከዓሊ መሐመድ ሙሳ” ወደ “ዓሊ ቢራ” ቀየረው፡፡ ከዚያን ጊዜ ጀምሮ “ዓሊ ቢራ” የታዳጊው መጠሪያ ሆነ፡፡
*
“ዓሊ ቢራ” የሚለው ስም የተከሰተው ከላይ በተገለጸው ሁናቴ ነው፡፡ ለዚያ ቀጫጫ ልጅ መታወቅ ከፍ ያለ አስተዋጽኦ ያደረገው የመጀመሪያ ዘፈኑን ጽፎ የሰጠው ደራሲ ነው፡፡ በቀጣዮቹ ዓመታትም ይኸው ደራሲ እጅግ ውብ የሆኑ ግጥሞችን እየጻፈ በዓሊ ቢራ በኩል ለህዝብ ጆሮ አድርሷል፡፡ ዝንተ-ዓለም የማይረሱ ሆነው ከኛ ጋር ያሉትን እንደ “ኮቱ ያ ቢፍቱ ቲያ”፣ “ጉያን ጉያዻ ኢኒኑ”፣ “ኮጳ ኮ ነዺፍቴ”፣ “ነጃለቴ ገመ ኬቲን”፣ “ነቲ ሂንጀባቲን ገራ”፣ “ሲንበርባዳ”፣ “ሲጃሌ ጃለላ ዴይማ”፣ “ወል አርጉ ዋ ሂንኦሉ”፣ “ያደ ኬቲን ሾረርካዌ”፣ “ያ ሂሬ ሂሪያ”፣ “ሂንያዲን ሂንያዲኒ”፣ “አማሌሌ” የመሳሰሉ ምርጥ ዜማዎችን የጻፈው እርሱ ነው፡፡
ያ ከዓሊ ቢራ ጀርባ የነበረው ታላቅ የጥበብ ሰው “አቡበከር ሙሳ” ይባላል፡፡ በኢትዮጵያም ሆነ በኦሮሞ ህዝብ የኪነ-ጥበብ ታሪክ ታላቅ ስፍራ የሚሰጠው ገጣሚ፣ ደራሲ፣ ጋዜጠኛ፣ ጸሓፌ-ተውኔትና የታሪክ ምሁር ነው፡፡ አቡበከር ሙሳ በ1935 በሀረርጌ ክፍለ ሀገር በኦቦራ (ወበራ) አውራጃ ከደደር ከተማ አቅራቢያ በምትገኘው “ሌሌ ገባ” በተሰኘች ትንሽዬ የገጠር መንደር ነው የተወለደው፡፡ በልጅነቱ እስላማዊውንና የዐረብኛ ቋንቋ ትምህርቶችን አጥንቷል፡፡ ከዚያም ለተሻለ ትምህርትና ለስራ ፍለጋ ሲል የገጠሩን ህይወት ትቶ ወደ ድሬ ዳዋ ከተማ ተሰደደ፡፡ እጅግ በጣም ፈጣን አዕምሮ የነበረው ታዳጊ በመሆኑ በድሬዳዋ ከተማ በሚገኝ አንድ መድረሳ በዐረብኛ ቋንቋ አስተማሪነት ተቀጠረ፡፡
እንግዲህ አቡበከር ሙሳ የመድረሳውን ስራ እየሰራ ነው ከሁለት ጓደኞቹ ጋር የ“አፍረን ቀሎ”ን ቡድን የመሰረተው፡፡ ይህ ሰው ለስምንት ዓመታት ቡድኑን በሊቀመንበርነት በመምራት በኦሮምኛ ኪነ-ጥበብ እድገት ላይ ከፍተኛ አሻራ ጥለው ያለፉ ስራዎችን ሰርቷል፡፡
(ይቀጥላል)
----
ማስታወሻ፡ ይህ ታሪክ “ኡመተ ፈናን ኡመተ ቀሽቲ ዲሬ ዳዋ” ከተሰኘው የኔ መጽሐፍ የተቀዳ ነው፡፡
#ancient_history_of_oromoo
------
ግን ዓሊ ቢራን ኮትኩቶ ያሳደገው የጥበብ መምህሩ ልክ የዛሬ አርባ ዓመት ሞቶ ነበር፡፡ በዚህ ጽሑፍ የዚያን የጥበብ ገበሬ ስራዎች እንቃኛለን፡፡
------
ዓሊ ቢራ በአማርኛ አንድ ዘፈን ብቻ ነው የተጫወተው፡፡ ከዘፈኑ ስንኞች መካከል እንዲህ የሚል ይገኝበታል፡፡
ከድሬ ስመጣ ገና ትንሽ ነበርኩ
አሁን ከኢትዮ ስታር ባንድ እዩኝ ግንድግድ ነኝ፡፡
ዓሊ እንዲህ ያለው በ1970ዎቹ አጋማሽ ነው፡፡ ታዲያ ከድሬ የመጣው የያኔው ትንሽ ልጅ ዛሬ በብዙዎች ዘንድ የሚወደስ “ግድንግድ” ሆኗል፡፡ በሚሊዮን የሚቆጠሩ አድናቂዎችንም አፍርቷል፡፡ ይህ ተወዳጅ አርቲስት ከእውቅና ማማ ላይ ሊወጣ የቻለበት አስደናቂ ታሪክ አለው፡፡ ታሪኩንም ከስረ መሰረቱ ጀምረን እንመረምረዋለን፡፡
*
በኦሮሞ የኪነ-ጥበብ ታሪክ ውስጥ የመጀመሪያው የተደራጀ የሙዚቃ ቡድን “አፍረን ቀሎ” በመባል ይጠራል፡፡ የኦሮሞ ሙዚቃ የራሱን ዘውግ ፈጥሮ መስፋፋት የጀመረው ይህ ቡድን ህልውናውን ካበሰረበት ጊዜ ጀምሮ ነው፡፡ ቡድኑ ለስምንት ዓመታት ብቻ የቆየ ቢሆንም በኦሮሞ ኪነ-ጥበብ ላይ ያሳረፈው ተጽእኖ በጣም ከፍተኛ ነው፡፡ በዚያ ቡድን ውስጥ የተሰባሰቡት ወጣቶች የተገኙት ከመላው የሀረርጌ ክፍለ ሀገር ነው፡፡ ሁሉንም አንድ ላይ አገናኝታ ስለ ጥበብ እንዲፈላሰፉ ያደረገችው ግን ድሬ ዳዋ ናት፡፡
“አፍረን ቀሎ”ን የመሰረቱት ሶስት ወጣቶች ናቸው፡፡ ዘመኑም 1954 ነው፡፡ እነዚያ ወጣቶች በጊዜው በኦሮምኛ ቋንቋ የኪነ-ጥበብ ስራዎችን የሚያቀርብ ቡድን አለመኖሩ ስላንገበገባቸው “ለምን በቋንቋችን የሙዚቃና ቴአትር እድገት ላይ አተኩሮ የሚንቀሳቀስ ቡድን አናቋቁምም?” በማለት መነጋገር ጀመሩ፡፡ ሃሳቡን ለጥቂት ሳምንታት ካንሸራሸሩ በኋላም ቡድኑን መሰረቱ፡፡ ስያሜውንም በአራቱ የምስራቅ ሀረርጌ የኦሮሞ ጎሳዎች ስም “አፍረን ቀሎ” በማለት ጠሩት፡፡
ሶስቱ ወጣቶች በመሰረቱት ቡድን ዙሪያ ችሎታ ያላቸውን ወጣቶች መለመሉ፡፡ በተበታተነ ሁኔታ የኪነ-ጥበብ ስራዎችን የሚሞካክሩ ወጣቶችንም መሳብ ጀመሩ፡፡ በሀርሞኒካና በጊታር እየዘፋፈኑ ሰርግና የጫጉላ ሽርሽር ሲያደምቁ የነበሩትንም አሰባሰቡ፡፡ በዚህም መሰረት ዓሊ ሸቦ፣ ማሕሙድ ቦኼ፣ ሸንተም ሹቢሳ እና ሃሚዶ መሐመድ የመሳሰሉትን የዘመኑን ውብ ዜመኞች በአንድነት አጣምረው “አጃዒበኛ” ስራዎችን ወደ ህዝብ ማድረስ ጀመሩ፡፡ ህዝቡም በከፍተኛ ወኔና ሞራል ተቀበላቸው፡፡ በተለይ በአረፋና በዒድ አል ፈጥር በዓል የሚያቀርቡት የድራማና የሙዚቃ ትርዒት ከፍተኛ ዝናና ከበሬታ አስገኘላቸው፡፡ የድሬዳዋ ባለሀብቶችም በልዩ ልዩ መልክ ይደጉሟቸው ጀመር፡፡ የሙዚቃ መሳሪያዎችን ከመግዛት ጀምሮ በሀረርጌ ከተሞች ውስጥ እየተዘዋወሩ ትርዒታቸውን የሚያሳዩበትን ሁኔታ እስከማመቻቸት የሚደርስ ድጋፍ አደረጉላቸው፡፡
“የአፍረን ቀሎ” ቡድን የተመሰረተው በሶስት ወጣቶች እንደሆነ ከላይ ገልጬአለሁ፡፡ ነገር ግን ከሶስቱ ወጣቶች መካከል የአንደኛው ሚና እጅግ በጣም ግዙፍ ነበር፡፡ ይህ ሰው የቡድኑ ሊቀመንበር ሆኖ ይሰራል፡፡ የቡድኑ አስተዋዋቂም ነው፡፡ የቡድኑ አባላት የሚያዜሟቸው ግጥሞችንም በብዛት የሚጽፈው እርሱ ነው፡፡ ድራማና አጫጭር ጭውውቶችንም ይደርሳል፡፡
የአፍረን ቀሎ ቡድን በህዝቡ ዘንድ የነበረው ተቀባይነት እየጨመረ ሲመጣ ይህ የቡድኑ ሊቀመንበር የነበረው ሰውዬ ከአንጋፋዎቹ ከያኒያን በተጨማሪ ታዳጊዎችንም እየመለመለ ወደ ቡድኑ መቀላቀል ጀመረ፡፡ በዚህም መሰረት ሂሜ ዩሱፍ እና ኢብራሂም ሀጂ ዓሊን የመሳሰሉ ዐጃኢበኛ ከያኒዎች የቡድኑ አባላት ሆኑ፡፡
ቡድኑን በኋላ ላይ ከተቀላቀሉት ታዳጊዎች መካከል በድምጹ ቅላጼ ለየት ያለ ሆኖ የተገኘው ዓሊ መሐመድ ሙሳ የሚባል ጠይም ኮበሌ ነው፡፡ በመሆኑም የቡድኑ ሊቀመንበር የነበረው ሰው “ፉአዲ ቀልቢ” የሚባል የዘመኑን ተወዳጅ የግብጻዊያን የዐረብኛ ዜማ “ቢራዻ በሪኤ” (በአማርኛ “መስከረም ጠባ”፣ “ጸደይ ሆነ” እንደማለት ነው) በሚል ርዕስ ወደ ኦሮምኛ ቀይሮት ጻፈውና ለታዳጊው ዓሊ ሙሐመድ ሙሳ ሰጠው፡፡ ታዳጊውም ከህዝብ ፊት በመውጣት እንዲህ ዘፈነው፡፡
Birraadhaa bari’ee ililliin urgoytee
Dilii maalin qaba Rabbii khiyya yaa Goytee?
ይህ የዘፈኑ አዝማች ነበር እንግዲህ፡፡ ታዳጊው ይህንን ሲዘፍን ዕድሜው ከአስራ አምስት ዓመት የበለጠ አልነበረም፡፡ የዘፈኑ አዝማች በአማርኛ ሲተረጎም እንዲህ ሊሆን ይችላል፡፡
መስከረም ጠብቷል የአበቦች መዓዛ ያውዳል
“ምን ጥፋት አለብኝ አምላኬ ሆይ! ለኔ ምን ይበጃል?
ህዝቡ ዘፈኑን ሲሰማ በከፍተኛ ጭብጨባ ነው የተቀበለው፡፡ “ቢስ…ቢስ…” እያለ ደጋግሞ እንዲዘፍን አደረገው፡፡ በሌሎች መድረኮችም ተመሳሳይ ሁኔታ ቀጠለ፡፡ በሰርግ ቤትም ሆነ በበዓላት ዝግጅት “ቢራዻ በሪኤ” እጅግ ተመራጭ ዜማ ሆነ፡፡ ህዝቡ እርሱ ያልተዘፈነበትን ዝግጅት ለመታደም እምቢ ማለት ጀመረ፡፡ “ቢራዻ በሪኤ” እያለ የሚደንሰው ወጣት የሌለበትንም ዝግጅት ከማየት አፈገፈገ፡፡ ምን ይሄ ብቻ? የድሬ ዳዋ ህዝብ በስልጣኑ የታዳጊውንም ስም “ከዓሊ መሐመድ ሙሳ” ወደ “ዓሊ ቢራ” ቀየረው፡፡ ከዚያን ጊዜ ጀምሮ “ዓሊ ቢራ” የታዳጊው መጠሪያ ሆነ፡፡
*
“ዓሊ ቢራ” የሚለው ስም የተከሰተው ከላይ በተገለጸው ሁናቴ ነው፡፡ ለዚያ ቀጫጫ ልጅ መታወቅ ከፍ ያለ አስተዋጽኦ ያደረገው የመጀመሪያ ዘፈኑን ጽፎ የሰጠው ደራሲ ነው፡፡ በቀጣዮቹ ዓመታትም ይኸው ደራሲ እጅግ ውብ የሆኑ ግጥሞችን እየጻፈ በዓሊ ቢራ በኩል ለህዝብ ጆሮ አድርሷል፡፡ ዝንተ-ዓለም የማይረሱ ሆነው ከኛ ጋር ያሉትን እንደ “ኮቱ ያ ቢፍቱ ቲያ”፣ “ጉያን ጉያዻ ኢኒኑ”፣ “ኮጳ ኮ ነዺፍቴ”፣ “ነጃለቴ ገመ ኬቲን”፣ “ነቲ ሂንጀባቲን ገራ”፣ “ሲንበርባዳ”፣ “ሲጃሌ ጃለላ ዴይማ”፣ “ወል አርጉ ዋ ሂንኦሉ”፣ “ያደ ኬቲን ሾረርካዌ”፣ “ያ ሂሬ ሂሪያ”፣ “ሂንያዲን ሂንያዲኒ”፣ “አማሌሌ” የመሳሰሉ ምርጥ ዜማዎችን የጻፈው እርሱ ነው፡፡
ያ ከዓሊ ቢራ ጀርባ የነበረው ታላቅ የጥበብ ሰው “አቡበከር ሙሳ” ይባላል፡፡ በኢትዮጵያም ሆነ በኦሮሞ ህዝብ የኪነ-ጥበብ ታሪክ ታላቅ ስፍራ የሚሰጠው ገጣሚ፣ ደራሲ፣ ጋዜጠኛ፣ ጸሓፌ-ተውኔትና የታሪክ ምሁር ነው፡፡ አቡበከር ሙሳ በ1935 በሀረርጌ ክፍለ ሀገር በኦቦራ (ወበራ) አውራጃ ከደደር ከተማ አቅራቢያ በምትገኘው “ሌሌ ገባ” በተሰኘች ትንሽዬ የገጠር መንደር ነው የተወለደው፡፡ በልጅነቱ እስላማዊውንና የዐረብኛ ቋንቋ ትምህርቶችን አጥንቷል፡፡ ከዚያም ለተሻለ ትምህርትና ለስራ ፍለጋ ሲል የገጠሩን ህይወት ትቶ ወደ ድሬ ዳዋ ከተማ ተሰደደ፡፡ እጅግ በጣም ፈጣን አዕምሮ የነበረው ታዳጊ በመሆኑ በድሬዳዋ ከተማ በሚገኝ አንድ መድረሳ በዐረብኛ ቋንቋ አስተማሪነት ተቀጠረ፡፡
እንግዲህ አቡበከር ሙሳ የመድረሳውን ስራ እየሰራ ነው ከሁለት ጓደኞቹ ጋር የ“አፍረን ቀሎ”ን ቡድን የመሰረተው፡፡ ይህ ሰው ለስምንት ዓመታት ቡድኑን በሊቀመንበርነት በመምራት በኦሮምኛ ኪነ-ጥበብ እድገት ላይ ከፍተኛ አሻራ ጥለው ያለፉ ስራዎችን ሰርቷል፡፡
(ይቀጥላል)
----
ማስታወሻ፡ ይህ ታሪክ “ኡመተ ፈናን ኡመተ ቀሽቲ ዲሬ ዳዋ” ከተሰኘው የኔ መጽሐፍ የተቀዳ ነው፡፡
#ancient_history_of_oromoo
👍2
GOOTUMMAAN ARSII WAAN HAARDHAA DHUFTEE MITTI!!!
#SIKKO_MANDO
Sikkoo Mando gootota Dhoombiri!
Sikkoo Mando, Leenjisoo Diigaati!
Sikkoo Mando, Musxafaa Huseeni!
Sikkoo Mando, Jaal Nadhii Gammadaati!
Sikkoo Mando, jeneraal Waaqoo Guutuuti!
Sikkoo Mando, Jaal Guutamaa Hawaasi!
Sikkoo Mando, Haaji Aadam Saaddooti!
Sikkoo Mando, Abdujabaar Husseeni
Sikkoo Mando, Gammadaa Waariyoo ti
Sikkoo Mando, Mahammad Deeksisoo ti
Sikkoo Mando, Sifan Hassani
Sikkoo Mando, Jawaar Mahammadi
🌹
Roobaa Buttaa ti
Waaqoo Borooroo ti
Daraaroo Guyyee ti
Addeessaa Gadaa ti
Aliyyii Cirrii ti
Adam Jiloo ti
Husseen Bunee ti
Ahmad Bunee ti
Waariyoo Luugoo ti
Abdurrahmaan Haroo Abdii ti
Huseen Harcummaa Boruu ti
Huseen Abdurrahmaan Jaldoo ti
Roobaa Hindukkoo ti
Taa’oo Iggee ti
Muussaa Dooyaa Jaarsoo ti
Huseen Waaqoo Dhaddee ti
Waaqoo Luugoo ti
Camarrii Guutuu ti
Aadam Jiloo ti
Muussaa Dooyaa ti
Ibraahim Qurii ti
Kadiir Wariyoo ti
Huseen Harcummaa ti
Abdullaahii Usmaan ti
Muussaa Sheekaa ti
Abdurrahmaan Haroo ti
Helgool Waaqoo ti
Abdallaa guutuu ti
Alii Jiloo ti
Yisaaq Suudee Goobanaa ti
Muhaamad Butaa Aagaatii ti
Alii Buttaa Aagaa ti.
Kun Martuu Kan Oromummaaf Warreegama ulfaataa kafalani malee warra Alagaa fi Diina wajiin gamtummaa uumee sabarratti boobba'ani miti. Sikkoo Mando Gootota Arsii Azuuleetti raajii hojjatani dha. Sikkoo Mando ijoollee Raayyaa fi Wolloo irraa hanga Booranaatti yaadduu fi Oromoo jaalattu!. Sikkoo Mando ijoollee Daawwee Sararii hanga Gidaamitti, Baha Oromiyaarraa hanga Lixaati, Kaabarraa hanga Kibbaatti, jaarraa hedduuf ummata Oromootiif wareegama kaffaluun seenaa boonsaa galmeessaa turanii fi ammallee galmeessaa jirani.
Ani ofirraa hin janne, Gootummaa warra kanaatu dhugaa qaba.
Seenaa warra kanaatu kana!
#ancient_history_of_oromoo .
#SIKKO_MANDO
Sikkoo Mando gootota Dhoombiri!
Sikkoo Mando, Leenjisoo Diigaati!
Sikkoo Mando, Musxafaa Huseeni!
Sikkoo Mando, Jaal Nadhii Gammadaati!
Sikkoo Mando, jeneraal Waaqoo Guutuuti!
Sikkoo Mando, Jaal Guutamaa Hawaasi!
Sikkoo Mando, Haaji Aadam Saaddooti!
Sikkoo Mando, Abdujabaar Husseeni
Sikkoo Mando, Gammadaa Waariyoo ti
Sikkoo Mando, Mahammad Deeksisoo ti
Sikkoo Mando, Sifan Hassani
Sikkoo Mando, Jawaar Mahammadi
🌹
Roobaa Buttaa ti
Waaqoo Borooroo ti
Daraaroo Guyyee ti
Addeessaa Gadaa ti
Aliyyii Cirrii ti
Adam Jiloo ti
Husseen Bunee ti
Ahmad Bunee ti
Waariyoo Luugoo ti
Abdurrahmaan Haroo Abdii ti
Huseen Harcummaa Boruu ti
Huseen Abdurrahmaan Jaldoo ti
Roobaa Hindukkoo ti
Taa’oo Iggee ti
Muussaa Dooyaa Jaarsoo ti
Huseen Waaqoo Dhaddee ti
Waaqoo Luugoo ti
Camarrii Guutuu ti
Aadam Jiloo ti
Muussaa Dooyaa ti
Ibraahim Qurii ti
Kadiir Wariyoo ti
Huseen Harcummaa ti
Abdullaahii Usmaan ti
Muussaa Sheekaa ti
Abdurrahmaan Haroo ti
Helgool Waaqoo ti
Abdallaa guutuu ti
Alii Jiloo ti
Yisaaq Suudee Goobanaa ti
Muhaamad Butaa Aagaatii ti
Alii Buttaa Aagaa ti.
Kun Martuu Kan Oromummaaf Warreegama ulfaataa kafalani malee warra Alagaa fi Diina wajiin gamtummaa uumee sabarratti boobba'ani miti. Sikkoo Mando Gootota Arsii Azuuleetti raajii hojjatani dha. Sikkoo Mando ijoollee Raayyaa fi Wolloo irraa hanga Booranaatti yaadduu fi Oromoo jaalattu!. Sikkoo Mando ijoollee Daawwee Sararii hanga Gidaamitti, Baha Oromiyaarraa hanga Lixaati, Kaabarraa hanga Kibbaatti, jaarraa hedduuf ummata Oromootiif wareegama kaffaluun seenaa boonsaa galmeessaa turanii fi ammallee galmeessaa jirani.
Ani ofirraa hin janne, Gootummaa warra kanaatu dhugaa qaba.
Seenaa warra kanaatu kana!
#ancient_history_of_oromoo .
👍6
Oromoon damee kushii kessatti ramadama. Kush uummattoota bahaa Afrikaa kessaa, Afaan Kush kan dubatanidha.Kanaf Ormoon kushidha. Horoofi Oromon , hidda latiinsa Ormoo kessatti kan jalqabaati. Hiddi dhalootaa kun Horoo kaasee Raayyaa bira gaha. Ilmaan Rayyaa lamaan Maccafi Tuulamadha.Ragaalee hedduu hiddi Oromoo kush ta’u ibsan keessaa kittaabni qulqulluu isa tokko.Kitaabni qulqullun yeroo jalqabaatif Afaan Hiibruutiin bareefame.Sana booda gara Afan lammataatti yeero jijjiiramu, jeechi kush jedhu iddoo heedduutti barreffamee ture.Ummatni kush Gibtsii (Misira) duriirraa gara kibbaan naanoo Sudaan ammaarra, uummata qubatedha.Uummata qaroominaan sadarkaa olaanaa qabu ture. Qaroominni uummata kush adunyarratti qaroomina adda dure ture.
Maqaan kush jedhamu kan Itiyoophummaatti jijjiirame, yeroo kitaabni qulqulluun Afaan Hibrurraa gara Afaan Giriikiitti jijjiiramedha.Kitaabni qulqulluun, yeroo lammataa Afaan Giriikiiraa gara Afaan Gi’iiziitti jijjiiramu, guutumaa guututti kush Itiyoophyumaatti jijjiirame. Itiyoophiyaan ammoo Afrikaa kaabaa bahatti biyya Seem,Kush,Niloo Saharaafi, Omotikootaa taatee argamte.
Soochii Afrikaa kaaba bahaa
Afrikaa kaaba bahaatti gaaga’ama heddutu ta’aa ture. Kunniin kessaa Pershiyaanoonni,Otomaan Turkii, Araboonni,Roomaanoti weerartoota adda dure turan. Itoophiyaa keessattis Giraanyi Mohaamadiinis dabalatee, falmiitu ture.Falmiin kunis Kiristaanummaa, Musliimummaafi sirna Gadaa jidduuti kan adeemsifamaa turedha.
Hiddi Oromoo Raayyaa Oromummaasaatin, isaan kunniinii wajjin wal falmee, of ta’ee jiraate. Falmii kanaan Oromoon bakka sadiitti qoodame.Tokko Muslima,tokkommoo Kirstaana garri kaan ammoo aadaa ofi qabatanii sirna Gadaatiin of bulchuu jalqaban.
Oromoon Rayyaa Oromoota yeroo kana kessa dabranii of ta’anii hanga ammaatti Afrikaa kaabaa bahaa jiraataa jiranidha.Hiddi Oromticha Haroorraa ka’ee,Oromoo – Booranaa,Walaabuu jedhee Raayyaatti gala.Raayyaan ammoo goosota gurguddoo lamaan Maccaafi Tulamaa qaba. Maccaafi Tuulamaan ilmaan Raayyaati.
Qubsumaafi Hidda latiinsa Oromoo kaaba bahaa Afrika.
Qubsumniifi hiddi latiinsa Oromoo kaaba bahaarraa yoo ka’uu Raayyaan dursaadha.Seenaa irratti maqaan Raayyaa akka deddeebi’ee ka’uutti, Rayyaan adda dureedha.Rayyaan saboota ollaa isarra qubatan wallin,haariiroo haawaasumaafi diinagdee ciimaa qaba.Goosota Oromoo Itiyoophiyaa kaaba bahaarra qubatan keessaa iddoo olaanaa kan qabu Raayyaadha. Rayyaa kessatti ammoo maqaan olkaafamee himamu; Doobbaa, Marawwaa,Igayyifi Oflaa jedhamanidha Kanarraa ka’udhaan Oromotaa Afrikaa kaabaa bahaarra qubatan, damee gurguddoo lamaan qodaman ilaalun ni danda’ama.
1ffa. Waajirati maqaa jedhamuun kan beekaman Diddaa, Marawwaa, Ijuujjifi Oflaalidha.
2ffa. Asaboofi Qobboo kan jedhaman goosa lamaan kan qoodaman Oroomoo Raayyaati.
Oromon Raayyaa idoo qubsuma amma jiru kana erga jiraachuu jalqabee baroota hedduu dabarseera. Ragaan kanaaf erramuu ammoo seenaa sanda Abbaa amantaa Gadla Marqooriwoosi baresseedha.“ The Azabo “Galla” Oromo used to celebrate a Gada ceremony in the 14th century” jedhee barreeseera.
Hiikni isaatis;“ Oromoon Azaboo jaraa 14ffaa keessa, sirna Gadaa kabajaa ture” jechuudha.
Inni lamataa, Oromoon Raayyaa bakka amma jiraatu kessatti bara heddu waan dabarseef, ollootasaa kan ta’an saboota, Agawoo,Tigiraayifi Amaaraa wallin haariiroo haawaasummaa hedduu qaba.
Waan kana ta’eef hambaa aadaa ofiifi kan olloota isaarraa fudhatee jechoota saba lamarraa fudhatameen kan moogafaman; Ambaa Alaage kan jedhamu isa tokko. Iddon kun kan argamu kibba Waajjiraatitti yemmuu ta’uu, Tigirooti, Indartaa akka mana adabaatti( hidhatti) kan itti fayadamanidha.
Kan biraa ka’umsi isaanii kan Afaan Oromoo ta’e, iddoowwan akka Addee Gudom, Waajjirat, Makkoonee, Kooromee (Korom), Ashangee,Qiliishaa (Alaamaaxaa),Booran Haarraabee,Carcar, Dayyuu,Warra-Abayyaa,Gadaraa,Kuyyuu,Xummuugaa,Coobii,Caffaa,Gaattiraa,Haraallee, Gololoochee,Jaroota-gamaa,Ja’an-Jarootaa,Arangamaa (Haramgam) Baabboo Kormaa, Amayyaa, Gandoo -Mayyuu, Araaduu, Gura- warqee, Machaaree, Kukkuftuu, Nugusaa Gaale, Waajjaa, Cooree,Qaajima ,Qobboo, Roobit, Haaraafi kkf idoo
Maqaan kush jedhamu kan Itiyoophummaatti jijjiirame, yeroo kitaabni qulqulluun Afaan Hibrurraa gara Afaan Giriikiitti jijjiiramedha.Kitaabni qulqulluun, yeroo lammataa Afaan Giriikiiraa gara Afaan Gi’iiziitti jijjiiramu, guutumaa guututti kush Itiyoophyumaatti jijjiirame. Itiyoophiyaan ammoo Afrikaa kaabaa bahatti biyya Seem,Kush,Niloo Saharaafi, Omotikootaa taatee argamte.
Soochii Afrikaa kaaba bahaa
Afrikaa kaaba bahaatti gaaga’ama heddutu ta’aa ture. Kunniin kessaa Pershiyaanoonni,Otomaan Turkii, Araboonni,Roomaanoti weerartoota adda dure turan. Itoophiyaa keessattis Giraanyi Mohaamadiinis dabalatee, falmiitu ture.Falmiin kunis Kiristaanummaa, Musliimummaafi sirna Gadaa jidduuti kan adeemsifamaa turedha.
Hiddi Oromoo Raayyaa Oromummaasaatin, isaan kunniinii wajjin wal falmee, of ta’ee jiraate. Falmii kanaan Oromoon bakka sadiitti qoodame.Tokko Muslima,tokkommoo Kirstaana garri kaan ammoo aadaa ofi qabatanii sirna Gadaatiin of bulchuu jalqaban.
Oromoon Rayyaa Oromoota yeroo kana kessa dabranii of ta’anii hanga ammaatti Afrikaa kaabaa bahaa jiraataa jiranidha.Hiddi Oromticha Haroorraa ka’ee,Oromoo – Booranaa,Walaabuu jedhee Raayyaatti gala.Raayyaan ammoo goosota gurguddoo lamaan Maccaafi Tulamaa qaba. Maccaafi Tuulamaan ilmaan Raayyaati.
Qubsumaafi Hidda latiinsa Oromoo kaaba bahaa Afrika.
Qubsumniifi hiddi latiinsa Oromoo kaaba bahaarraa yoo ka’uu Raayyaan dursaadha.Seenaa irratti maqaan Raayyaa akka deddeebi’ee ka’uutti, Rayyaan adda dureedha.Rayyaan saboota ollaa isarra qubatan wallin,haariiroo haawaasumaafi diinagdee ciimaa qaba.Goosota Oromoo Itiyoophiyaa kaaba bahaarra qubatan keessaa iddoo olaanaa kan qabu Raayyaadha. Rayyaa kessatti ammoo maqaan olkaafamee himamu; Doobbaa, Marawwaa,Igayyifi Oflaa jedhamanidha Kanarraa ka’udhaan Oromotaa Afrikaa kaabaa bahaarra qubatan, damee gurguddoo lamaan qodaman ilaalun ni danda’ama.
1ffa. Waajirati maqaa jedhamuun kan beekaman Diddaa, Marawwaa, Ijuujjifi Oflaalidha.
2ffa. Asaboofi Qobboo kan jedhaman goosa lamaan kan qoodaman Oroomoo Raayyaati.
Oromon Raayyaa idoo qubsuma amma jiru kana erga jiraachuu jalqabee baroota hedduu dabarseera. Ragaan kanaaf erramuu ammoo seenaa sanda Abbaa amantaa Gadla Marqooriwoosi baresseedha.“ The Azabo “Galla” Oromo used to celebrate a Gada ceremony in the 14th century” jedhee barreeseera.
Hiikni isaatis;“ Oromoon Azaboo jaraa 14ffaa keessa, sirna Gadaa kabajaa ture” jechuudha.
Inni lamataa, Oromoon Raayyaa bakka amma jiraatu kessatti bara heddu waan dabarseef, ollootasaa kan ta’an saboota, Agawoo,Tigiraayifi Amaaraa wallin haariiroo haawaasummaa hedduu qaba.
Waan kana ta’eef hambaa aadaa ofiifi kan olloota isaarraa fudhatee jechoota saba lamarraa fudhatameen kan moogafaman; Ambaa Alaage kan jedhamu isa tokko. Iddon kun kan argamu kibba Waajjiraatitti yemmuu ta’uu, Tigirooti, Indartaa akka mana adabaatti( hidhatti) kan itti fayadamanidha.
Kan biraa ka’umsi isaanii kan Afaan Oromoo ta’e, iddoowwan akka Addee Gudom, Waajjirat, Makkoonee, Kooromee (Korom), Ashangee,Qiliishaa (Alaamaaxaa),Booran Haarraabee,Carcar, Dayyuu,Warra-Abayyaa,Gadaraa,Kuyyuu,Xummuugaa,Coobii,Caffaa,Gaattiraa,Haraallee, Gololoochee,Jaroota-gamaa,Ja’an-Jarootaa,Arangamaa (Haramgam) Baabboo Kormaa, Amayyaa, Gandoo -Mayyuu, Araaduu, Gura- warqee, Machaaree, Kukkuftuu, Nugusaa Gaale, Waajjaa, Cooree,Qaajima ,Qobboo, Roobit, Haaraafi kkf idoo
👍2
Ooromoon Raayyaa qubate kanatti kan mogaafamanidha.Jeehoota Afaan Oromoti (kittaba seena oromo Jara 16ffa fula 292.maxxansa 1996. Maxxansa 1998 ful.286)
Karaa garabiraatiin burqaansaanii aadaafi Afaan Oromoo ta’ee, naannoo saboota Amaaraafi Tigiraayitti baldhinaan kan dhaga’amu,sirbiifi weedduun akka geerarsaa gootaafi gootummaa Afaan Oromootiin yeroo faarsan akkas jedhu
“…Haayi ! haayi !haayi !
Korma gaafa lolaa!
Hayi! hayi ! korma gaafoo !
Korma gaafoo! korma gaafoo! Korma gaafa lolaa ! korma gaafa lolaa…”jedhu.Kun Afaan Oromoodha.
Kaaba Itoophiyaa kan qubataan Oromon Raayyaa, kibba kan qubate Oroomoota Arsiifi karaa bahaa Marawwaan Raayyaa wajjinis ta’ee Ituu wajjin kan walitti hidhata qabu ta’uusaa ragooleen tokko tokko ni muldhisu.Marawwaan Raayyaaf hangafadha kan jedhan akka ibsanitti, eebbarratti Raayyaa dursee dhiyeessa.Akkasumas angoon Raayyaa keessatti kennamu kamillee eebbaan kan xummuuru Marawwaadha.Jechuudhaan ragaa dhiheessu.(Kitaaba seenaa Oromoo hanga jaarraa 16ffaa fuula 288 maxxansa 1998)
Hidda latii Raayyaa
Oromoo
Boorana
Samatoo
Gurachaa
Nagawoo
Odaa
Walaabu
Rayyaa
Maccaa ______ Tuulama
“Oromoon ka’umsa maraatti Afaan kushi bahaatirraa burqee, uummata Afaan Kushii dubatudha” (Seen Oromoo hanga jara 16ffa fula 20.maxxansa 1996)
“Kitaabni qulqulun bara 1962 maxxanfame galmee jechootaa irratti, jecha Itiyoophiya jedhu, Kush jedha.
Kanaaf Itiyoophiya jechun kush. Kush jechun Itiyoophiyaadha. Maqaan kun uummatis biyyis kan ittiin waamatudha ” ( kitaaba seenaa uumata Oromoo hanga jaraa 16ffafula 20.maxxansa1996)
“ uumati kush Afan gara garaa dubbachuu kan jalqabe wagooota 3500 – wagoota 2000 jidutti.
“ …Uumati Oromoo kan burqe kushi bahaa Afrikaarraa bara 8000 dura uumata jiraataa turedha. Kannaf Oromoon essaahuu kan hin dhufine, achuma jiraacha kan ture ta’u ibsa.”( Kitaaba S. u. O. h. jara 16ffa fulaa 23. maxxansa 1996)
Uumati kush durii, yeroo ammaa sababa afaan garaa garaa dubbatanif adda adda qoodameera. Itiyophiyaa kessatti qoofa Kushi duriirraa afaanoon burqan digdamii sadii dubbatamu.
Isaanis:
1. Oromoo
2. Sidaamaa
3. Burjjii
4. Affaar
5. Soomaalee
6. Kambaataa
7. Geede’oo
8. Saahoo
9. Koonsoo
10. Qimaant
11. Himtaang
12. Awung
13. Hadiyyaa
14. Baraareet
15. Busee
16. Erbooree
17. Daasanchi
18. Gawaadii
19. Garoobaz
20. Tsamayi
21. Waarazi
22. Baayisoo
23. Gidooloo
“Afaanoonni maatii kush wan waliin qooddatan Aadaafi jeechoota kushi duriirraa dhaalan eerun bekkama.” Jedhu qorattonni seena( jara 16ffa .maxxansa 1996, ful.24,maxxansa 1998 ful.20)
F.K. Oromoon Afaan soomaalee waliin jechoota % 35–40 waliin qabu jedhamee tilmaamama.Koonsoon Afan Oromoo wallin %50 qooddatu.Egaa kun soochiin uummata kush essaa gara eessatti akka ture nu mirkaneessa.
Kabajamtoota dubbistoota keenyaa hardhaaf kanan dubbiserraa kan isinii qopheesse kanuma.Yeroo gara biraammoo mataduree gara biraan isin dubbisiisa.Waan dubbistaniif Galatooma.Dubbisuun beekumsa namaa dabala !
Masqaluu Baalchaa tiin!
"ancient history of oromo"
Karaa garabiraatiin burqaansaanii aadaafi Afaan Oromoo ta’ee, naannoo saboota Amaaraafi Tigiraayitti baldhinaan kan dhaga’amu,sirbiifi weedduun akka geerarsaa gootaafi gootummaa Afaan Oromootiin yeroo faarsan akkas jedhu
“…Haayi ! haayi !haayi !
Korma gaafa lolaa!
Hayi! hayi ! korma gaafoo !
Korma gaafoo! korma gaafoo! Korma gaafa lolaa ! korma gaafa lolaa…”jedhu.Kun Afaan Oromoodha.
Kaaba Itoophiyaa kan qubataan Oromon Raayyaa, kibba kan qubate Oroomoota Arsiifi karaa bahaa Marawwaan Raayyaa wajjinis ta’ee Ituu wajjin kan walitti hidhata qabu ta’uusaa ragooleen tokko tokko ni muldhisu.Marawwaan Raayyaaf hangafadha kan jedhan akka ibsanitti, eebbarratti Raayyaa dursee dhiyeessa.Akkasumas angoon Raayyaa keessatti kennamu kamillee eebbaan kan xummuuru Marawwaadha.Jechuudhaan ragaa dhiheessu.(Kitaaba seenaa Oromoo hanga jaarraa 16ffaa fuula 288 maxxansa 1998)
Hidda latii Raayyaa
Oromoo
Boorana
Samatoo
Gurachaa
Nagawoo
Odaa
Walaabu
Rayyaa
Maccaa ______ Tuulama
“Oromoon ka’umsa maraatti Afaan kushi bahaatirraa burqee, uummata Afaan Kushii dubatudha” (Seen Oromoo hanga jara 16ffa fula 20.maxxansa 1996)
“Kitaabni qulqulun bara 1962 maxxanfame galmee jechootaa irratti, jecha Itiyoophiya jedhu, Kush jedha.
Kanaaf Itiyoophiya jechun kush. Kush jechun Itiyoophiyaadha. Maqaan kun uummatis biyyis kan ittiin waamatudha ” ( kitaaba seenaa uumata Oromoo hanga jaraa 16ffafula 20.maxxansa1996)
“ uumati kush Afan gara garaa dubbachuu kan jalqabe wagooota 3500 – wagoota 2000 jidutti.
“ …Uumati Oromoo kan burqe kushi bahaa Afrikaarraa bara 8000 dura uumata jiraataa turedha. Kannaf Oromoon essaahuu kan hin dhufine, achuma jiraacha kan ture ta’u ibsa.”( Kitaaba S. u. O. h. jara 16ffa fulaa 23. maxxansa 1996)
Uumati kush durii, yeroo ammaa sababa afaan garaa garaa dubbatanif adda adda qoodameera. Itiyophiyaa kessatti qoofa Kushi duriirraa afaanoon burqan digdamii sadii dubbatamu.
Isaanis:
1. Oromoo
2. Sidaamaa
3. Burjjii
4. Affaar
5. Soomaalee
6. Kambaataa
7. Geede’oo
8. Saahoo
9. Koonsoo
10. Qimaant
11. Himtaang
12. Awung
13. Hadiyyaa
14. Baraareet
15. Busee
16. Erbooree
17. Daasanchi
18. Gawaadii
19. Garoobaz
20. Tsamayi
21. Waarazi
22. Baayisoo
23. Gidooloo
“Afaanoonni maatii kush wan waliin qooddatan Aadaafi jeechoota kushi duriirraa dhaalan eerun bekkama.” Jedhu qorattonni seena( jara 16ffa .maxxansa 1996, ful.24,maxxansa 1998 ful.20)
F.K. Oromoon Afaan soomaalee waliin jechoota % 35–40 waliin qabu jedhamee tilmaamama.Koonsoon Afan Oromoo wallin %50 qooddatu.Egaa kun soochiin uummata kush essaa gara eessatti akka ture nu mirkaneessa.
Kabajamtoota dubbistoota keenyaa hardhaaf kanan dubbiserraa kan isinii qopheesse kanuma.Yeroo gara biraammoo mataduree gara biraan isin dubbisiisa.Waan dubbistaniif Galatooma.Dubbisuun beekumsa namaa dabala !
Masqaluu Baalchaa tiin!
"ancient history of oromo"
👍7
Seenaa keeyssatti kutaan shawaa lafa Amharaa taatee hin beeytu.
Oromoon jaarraa 13ffaa dura akka lafa shawaa tana keessaa mitti akka kutaa walloo keeyssa jiraachaa turtte ragaan tokko laga bishilootii (laga bishuu)(bishoolee).
Gara biraatiin lagnii bishiloo jaarraa 13ffaa keeyssa lafa sultanet shawaatiifi lafa Abissinya addaan daangeesa.jaarraa 17ffaa keeyssa lagnii bishiloo begemdir Fi bet-Amharaa, dhihaan gojjamiifi shawaa, kaabaan bet-Amharaa Fi shawaa addaan daangeessa.lagnii bishiloo Ykn laftii bishiloo jedhamtu tun kibbaa-dhihaa wolloo Keeyssatti argamtti.lagnii bishiloo laga Amboo kan wolloo keessa jiruufi laga cacahoo waliin walitti dabalamuudhaan laga yaa'a tahuudhaan, achii booda laga mugar wajjiin walitti makamuun gabbaarii laga Abay taha. bara 1870 gaafa Atse minilik San lagnii bishiloo kun daangaa shwaafi
Begemdir ammaas kan gojjaamiif shawaa addaan daangeesuu ture.
Bishiloo jachuun afaan oromootiin bishaan adii jachuudha.bishu, bishoolee,bishooftuu,
Bishaanoo,bishingoo,bishoolee ....hedduudha
Oromoon jaarraa 13ffaa dura akka lafa shawaa tana keessaa mitti akka kutaa walloo keeyssa jiraachaa turtte ragaan tokko laga bishilootii (laga bishuu)(bishoolee).
Gara biraatiin lagnii bishiloo jaarraa 13ffaa keeyssa lafa sultanet shawaatiifi lafa Abissinya addaan daangeesa.jaarraa 17ffaa keeyssa lagnii bishiloo begemdir Fi bet-Amharaa, dhihaan gojjamiifi shawaa, kaabaan bet-Amharaa Fi shawaa addaan daangeessa.lagnii bishiloo Ykn laftii bishiloo jedhamtu tun kibbaa-dhihaa wolloo Keeyssatti argamtti.lagnii bishiloo laga Amboo kan wolloo keessa jiruufi laga cacahoo waliin walitti dabalamuudhaan laga yaa'a tahuudhaan, achii booda laga mugar wajjiin walitti makamuun gabbaarii laga Abay taha. bara 1870 gaafa Atse minilik San lagnii bishiloo kun daangaa shwaafi
Begemdir ammaas kan gojjaamiif shawaa addaan daangeesuu ture.
Bishiloo jachuun afaan oromootiin bishaan adii jachuudha.bishu, bishoolee,bishooftuu,
Bishaanoo,bishingoo,bishoolee ....hedduudha
👍6