Ўзбек адабиётида “Арбаъин” (“Чил ҳадис”) ёзиш анъанаси улуғ мутафаккир шоир Алишер Навоийдан мерос. Ҳазрат Навоий ўз “Арбаъин”ида замонаси аҳли учун эслатишни лозим топган қирқта ҳадиснинг мазмунини назмга солади. Санади ва бошқа тафсилотлари билан каттагина ҳажмга эга бўлган бир ҳадис Навоий назмида тўрт сатрлик бир рубоийда ўз ифодасини топади.
Бу анъана кейинчалик даҳо шоир Абдулла Орипов қалами билан ҳадди аълосига етди, десак, янглишмаган бўламиз.

Абдулла Орипов ўзининг “Ҳикмат садолари” туркумида шаклан ва мазмунан янгиликлар қилишга эришди: ҳар бир ҳадисни уч бандлик шеърга солди; ҳадиснинг мазмунини бериш билан бирга, ҳадисдан озиқланган шеърни ўзининг оригинал хулосалари билан халқчил тилда элга тақдим қилди. Булар ўзига хос янгича ёндашув эди.

Абдулла Ориповдан сўнг ҳам бу анъанани давом эттирган замондош шоирларимиз талайгина. Ўзбекистон халқ шоири Сирожиддин Саййиднинг саккизликлардан иборат замонавий “Арбаъин”и ҳам ўзига хослиги билан ажралиб туради. Таниқли шоирлар Шукур Қурбон ва Ғайрат Мажиднинг бу йўлдаги саъй-ҳаракатлари таҳсинга сазовор.

Эндиликда бирор шоир “арбаъин” ёзмоқчи бўлса, албатта, ё баён тарзида, ё шаклда бирор-бир янгилик киритмас экан, бу йўлда тер тўкмай, ўзини ҳам, ўқувчини ҳам қийнамай қўя қолгани маъқул бўлиб қолди.

Ана шундай бир паллада “Ҳадис муждалари” туркумининг муаллифи, шоир Мансур Жумаев анъана тусини олган арбаъинчиликка жасорат билан қўл уриб, айтиш лозимки, устозлардан тубдан фарқ қиладиган замонавий тўртликлар туркумини ярата олди.

Мансур Жумаевнинг мазкур тўртликларини алоҳида шеър – тўртлик сифатида ҳам қабул қилиш мумкин. У устозлар изидан бориб, ҳадиснинг мазмунини шеърга солмайди, балки ўзи танлаб олган ҳадиснинг мазмунига нозик ишоралар қилиш орқали гўзал ва оригинал шеърлар ёзади. Ўқувчини ўйлашга, изланишга, китоб титишга мажбур қилади.

Мансур Жумаев ҳадислардан олган хулосаларини шеърга солади, уларга гўзал ишоралар қилади, шунингдек, ўзининг оригинал хулосаларини ҳам тўрт қаторга сиғдира олади. Устига-устак, у бунинг барини жуда енгил, қийналмасдан, чиранмасдан, маҳорат билан амалга оширади.

Шоирнинг битта тўртлигини шарҳлаш учун бутун бошли битта мақола ёзиш мумкин. Масалан, “Ҳадис муждалари”дан ўрин олган ушбу тўртликни олайлик:

Хожамсан, нафсим, не қилай ман энди?
Йиғлаб жойнамозга қулайман энди.
Эрким вафотингга боғлиқ мудаббар
Қул каби ўлмоғинг тилайман энди.

Бу ерда, аввало, шоир қайси ҳадиси шарифга таянганини билиб олишимиз зарур. Чунки бу тўртлик бир қарашда бирор-бир ҳадисга алоқаси йўқдек туюлиши мумкин. Аммо, аслида, бу шеър “Сунани Термизий”даги 1219-рақамли ҳадис воқеаларига ишора қилади.

Ибн Абу Умар, Суфён ибн Уйайна, Амр ибн Динор, Жобир (р.а) санадидан келган бу ҳасан саҳиҳ ҳадисда шундай воқеа баён қилинади: “Ансорийлардан бир киши ўзининг қулини мудаббар қилди ва вафот этди. У бундан бошқа мол-дунё қолдирмаганди. Расулуллоҳ (с.а.в.) уни сотдилар. Уни Нуайм ибн Абдуллоҳ ан-Наҳҳом (р.а.) сотиб олди. Бу ўтган йили Ибн аз-Зубайр (р.а)нинг амирлик даврида вафот этган қибтий қул эди” (Абу Исо раҳимаҳуллоҳ: “Бу ҳасан – саҳиҳ ҳадисдир!” дедилар. “Сунани Термизий”, 1219-рақам).
Ҳадисда исмлари тилга олинган кишилар ҳақида манбаларда қуйидагича маълумотлар келган: Нуайм ибн Абдуллоҳ ан-Наҳҳом – илк мусулмон бўлган саҳобалардан бири бўлиб, ҳижрат қилмай Маккада қолган. Фатҳдан олдин Мадинага келганида Расулуллоҳ (с.а.в.) уни қучоқ очиб кутиб олган экан. Унинг йўталини жаннатда эшитганини пайғамбар башорат қилганлар, дейишади. Шунинг учун “ан-Наҳҳом” (кўп йўталувчи) деган лақабга эга бўлган.

У мазкур ҳадисда тилга олинган Яъқуб исмли қулни 800 дирҳамга сотиб олган эди. 636 йил Ярмук жангида вафот этган. Ибн аз-Зубайр – Абдуллоҳ ибн Зубайр (624–692)ни 683 йил мусулмонлар халифа қилиб кўтаришган. Унинг бошқаруви 9 йил давом этган.

Давоми бор...

У мазкур ҳадисда тилга олинган Яъқуб исмли қулни 800 дирҳамга сотиб олган эди. 636 йил Ярмук жангида вафот этган. Ибн аз-Зубайр – Абдуллоҳ ибн Зубайр (624–692)ни 683 йил мусулмонлар халифа қилиб кўтаришган. Унинг бошқаруви 9 йил давом этган.

Мана, ҳадиснинг мазмуни ва қаҳрамонлари билан танишдик. Бироқ тўртликни бу ҳадис билан тўла-тўкис шарҳлаб бўлмайди. Энди калит сўз – “мудаббар”нинг нима эканлигини билиб олишимиз керак бўлади. Мудаббар – қул озод қилишнинг бир тури бўлиб, бунда бир киши қулига: “Менинг вафотимдан кейин озодсан!” – деган бўлса, ўша қул мудаббар ҳисобланади.

У икки хил бўлади: 1) ҳеч қандай шартга боғланмасдан, вафотидан кейин озод қилиниши айтилган қул (у хўжаси вафот этгандан сўнг, ўз қийматининг учдан бирини тўлаш эвазига озод қилинади); 2) бирор шартга боғлаб озодлиги айтилган қул(у ушбу шартни бажарганидан сўнг озод бўлади). Демак, “мудаббар қул” – қачон хўжаси вафот этса, ўшандагина озодликка эришиши мумкин бўлган бечора ғулом.

Бироқ шоир Мансур Жумаев мазкур ҳадисга ва ўша даврдаги воқеаларга ишора қилиш орқали, диққатни бутунлай бошқа томонга қаратишга ундайди. У нафсни хожага – яъни қулдорга, инсонни эса хожасининг, яъни нафснинг қулига қиёслайди. “Нафсим, сен менинг хожамга айландинг, нима ҳам қила олардим. Жойнамозга йиғлаб бош уришдан бошқаси қўлимдан келмайди. Озодлиги хожасининг вафотига боғлиқ бўлган бечора мудаббар ғулом каби ўлимингни тилайман энди”, – дейди.

Бу биргина тўртлик мисолида кўрганимиз, шарҳлаганимиз, холос. Ҳолбуки, шоирнинг ҳар бир тўртлигида мана шундай оригинал ёндашувни кўришимиз мумкин.

Мирзо КЕНЖАБЕК

@m_kenjabek
┈┈• ❀ 🌷☘️🌷 ❀ •┈┈•

* * *
Абу ибн Ҳужр – Исмоил ибн Жаъфар – Ҳумайд –Анас:
“Расулуллоҳ (с.а.в.) сафардан қайтиб, Мадина деворларини кўрса, туяларини тезлаштирар эдилар. Агар улов устида бўлсалар, (Мадинани) севганидан уни ҳаракатга солар эдилар”.
“Сунани Термизий”, 3441-рақам.

Абу Ҳурайра (р.а.)дан ривоят:
Расулуллоҳ (с.а.в.) айтдилар: “Зинокор зино қилаётганида мўмин ҳолида бўлмайди, ўғри ўғирлик қилаётган пайтида мўмин ҳолда бўлмайди, ичувчи хамр ичаётган чоғида мўмин ҳолда бўлмайди”.

Икки шайх ва бошқалар ҳам Абу Ҳурайра (р.а.)дан ривоят қилганлар.

Абу Ҳурайра (р.а.)дан ривоят:
Расулуллоҳ (с.а.в.) марҳамат қилиб айтдилар: “Етти катта ҳалок қилувчи гуноҳлардан четланинглар”. Саҳобаи киромлар сўрашди: “Нима улар?” Расулуллоҳ (с.а.в.) айтдилар: “Аллоҳга ширк келтириш, сеҳр қилиш, Аллоҳ ҳаром қилган нафсни ноҳақ ўлдириш, рибохўрлик, етимнинг молини ейиш, душман ҳужум қилганда қочиш, пок, мўмина, ҳеч нарсадан хабарсиз аёлларни бўҳтон қилиш, иснодда қолдириш”.

Бухорий, Муслим, Абу Довуд, Молик ривоят қилган.