🇹🇷
Turk tilini «Ibrat Farzandlari» bilan oʻrganing. ⚡️

🕊 Telegram 📱Instagram

Hikoya matn: tahrir salohiyatingizni sinang

Tadqiqot ishim davomida tajriba-sinov ham oʻtkazyapman. Dastlabki sinov Fargʻona, Toshkent va Navoiy viloyatlaridagi oliy oʻquv yurtlarining oʻzbek tili va oʻzbek filologiyasi yoʻnalishi talabalari oʻrtasida oʻtkazildi. Unda talabalarga bittadan hikoya matn, tasviriy matn va muhokama matn berildi. Matnlardagi orfografik va punktuatsion; qoʻshimcha, yordamchi soʻz, soʻz va iboralar, jumla darajasidagi xatolarni aniqlash va tuzatish topshirildi.

Matnda nisbatan oson aniqlanadigan, oʻrtacha, murakkab va ancha murakkab xatolar bor. Quyida birinchi matn eʼtiboringizga havola etilyapti. Siz ham urinib koʻring-chi, nechta xato topasiz va tuzata olasiz ekan?

Kerakli va keraksiz narsalar

Ustoz maqsadga erishish uchun keraksiz narsalardan voz kechish kerak ekanligini shogirdiga bot-bot uqdirardi. Shogird bu soʻzlarning juda yaxshi yodlab olgan edi-yu, lekin nima kerakli-yu nima keraksiz ekanligini toʻla anglab yetolmasdi.

Bir kuni ikkalalari toqqa saylga chiqishdi. Togʻ ungirida yurgan yoʻlbars togʻ bagʻrida ikkita kishilar yurganini koʻrdi va ularga qarab yugurdi.

Ustoz hotirjam oʻrnidan turdi va nari ketdi. Yoʻlbars esa negadir shogirdni quvlab ketdi. U yugurarkan boʻyniga osib olgan hurjunini, hatto kiyimlarini ham, yechib ketdi. Bir amallab baland bir daraxtga chiqib oldi. Birozdan soʻng yoʻlbars ketdi biroq shogird qoʻrqgani sababli ustozi kelmagunicha daraxtdan tushmay oʻtiraverdi. Muallim “dagʻ-dagʻ” titrayotgan yalongʻoch oʻquvchisiga razm solib qaradi va jilmaydi va dedi:

– Mana, maqsadga erishish uchun hamma keraksiz narsalardan vos kechishni oʻrganib olding va bu umringni qutqardi.

– Ustoz, – deb hayratlanib soʻradi shogird, – siz qilichingizning ham, kiyimlaringizning ham, yechganingiz yoʻq. Hatto qochishga ham urunmadingiz. Ammo yoʻlbars sizga tegmadi. Nega?

– Meni sendan farqim boʻldi-ki: qoʻrquvni yengidim, shuning uchun yoʻlbars meni payqamadi, – deb javob berdi muallim. – Chunki meni maqsadim shu edi. Har bir kishilar maqsadni toʻgʻri qoʻyishni oʻrganishlari kerak shundan keyingina maqsadga erishish uchun biror nimadan vos kechish kerakmi-yoʻqmi – bir qarorga kelish mumkin. Sir emaski koʻpchilik bu narsaga eʼtibor bermaydilar va hatoga yoʻl qoʻyadilar. Mana, endilikda sen buni mohiyatini tushunib olding.

Qissadan hissa: bu ibratlik hikoyada bejiz narsalarga vaqt sarflamay, maqsad sari olgʻa qadam tashlash zarurligi uqdirilmoqda. Zero vaqt isrofi yomon illatdir.

🌐 Sayt 🛜 Telegram ▶️ YouTube

OʻzJOKUda xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya

Ertaga Oʻzbekiston jurnalistika va ommaviy kommunikatsiyalar universitetida “Ommaviy axborot vositalarida til va uslub: tahlil, tasnif, qiyos” xalqaro ilmiy-amaliy konferensiyasi boʻlib oʻtadi. Xudo xohlasa, unda men ham qatnashaman va “Adabiy tahrir malakasini shakllantirish metodikasi” mavzusida maʼruza qilaman.

Dastur bilan tanishib chiqdim, boshqa mavzularda ham qiziqarli maʼruzalar bor ekan. Qiziqqanlar kelib tinglashi mumkin.

🌐 Sayt 🛜 Telegram ▶️ YouTube

​​Pul va minora

Oldi-sotdi va toʻlov uchun ishlatiladigan, elektron yoki qogʻoz koʻrinishidagi bu vositani ifodalovchi soʻz bizga fors tilidan oʻzlashgan. Lekin asli forscha emas. Forscha pul oromiy-suryoniy tilidagi poʻlus soʻzidan olingan. Poʻlus oromiychada ham forschadagi kabi eng kichik qiymatdagi chaqa pulni anglatgan. Bu soʻzning ildizi eski yunonchadagi ὀβολός (oʻboloʻs) yoki οβελός (oʻbeloʻs) soʻziga borib taqaladi.

Plutarxning yozishicha, Qadimgi Yunonistonda savdo-sotiqda pul vazifasini qirrali metal tayoqchalar bajargan. Mixga oʻxshagani uchun ular oʻbol(oʻs) – mix soʻzi bilan atala boshlagan. Bitta qoʻl hovuchiga 6 ta oʻbol sigʻgan va u drahma deb atalgan. Drahma hovuch, tutam, siqim maʼnosini beradi.

Oʻbol soʻzi tarixda Yevropaning juda koʻp mamlakatlarida turli qiymatdagi tangalarni bildirgan.

Bugun biz ishlatadigan pul soʻzi ana shu eski yunoncha oʻbolning oʻzgargan shaklidir.

Oʻzbek tiliga obelisk soʻzi ham oʻzlashgan. U yuqoriga qarab ingichkalashib boradigan qirrali ustunni ifodalaydi. Obelisk minorani eslatadi. Ana shu soʻz pul bilan qarindosh. Yunoncha ὀβελίσκος (oʻbeliskos) – six, pona, shamshir soʻzidan olingan obelisk fransuzchadan ruschaga oʻzlashgan va u orqali oʻzbekchaga kirib kelgan.

🌐 Sayt 🛜 Telegram ▶️ YouTube

​​Gʻarb va Sharq: qachon bosh harfda yozish kerak?

💎 Savol:

Gʻarbdan Sharqqa qarab yurish qildi jumlasida gʻarb, sharq soʻzlari bosh harf bilan yoziladimi? Ular qachon kichikda yoziladi? Qozoqboy Yoʻldoshev ikki soʻz oʻrnida kunbotar, kunchiqish soʻzlarini ishlatganini oʻqib qoldim. Shunday turkiy nomlashdayam shu tartibga koʻra bosh harf bilan yozish kerakmi?

❇️ Javob:

Bu savolga @xatoliklar kanalida javob bor.

Gʻarb, sharq, janub, shimol soʻzlari geografik nom tarkibida kelganda, geografik hudud nomini anglatganda bosh harfda yoziladi: Sharq xalqlari, Uzoq Sharq, Yaqin Sharq, Gʻarb mamlakatlari, Shimol va Janub urushi.

Sanalgan soʻzlar makon yoʻnalishini ifodalash uchun ishlatilganda kichik harf bilan yoziladi: shimol tomon, sharqiy yoʻnalish, davlatning janubi-sharqiy qismi.

Savolning ikkinchi qismiga kelsak, bu soʻzlar alohida holda geografik nom boʻlib kelmaydi. Bunaqasiga amaliyotda uchramaganman. Masalan, Gʻarb mamlakatlari iborasi oʻrnida Kunbotar mamlakatlari birikmasi ishlatilganiga koʻzim tushmagan. Oʻzbekcha sinonimlar asosan makon yoʻnalishini, tomonni anglatish uchun qoʻllanadi va kichik harf bilan yoziladi.

Yana bir eʼtiborli jihat. Yaponiyaning norasmiy nomi bor: Kunchiqar mamlakat. Oʻlka nomi maʼnosida kelganda bu birikmaning birinchi soʻzi bosh harfda yozilishi kerak:

“Poytaxt” mehmonxonasida Kunchiqar mamlakat tadbirkorlari bilan uchrashuv boʻlib oʻtdi.

🌐 Sayt 🛜 Telegram ▶️ YouTube

Fikrlash – eng qiyin ish, shu sababli ham u bilan shugʻullanuvchilar kam boʻlsa kerak.

Henri Ford

🌐 Sayt 🛜 Telegram ▶️ YouTube

Holda: vergul kerakmi yoki yoʻq?

Holda -gan qoʻshimchali feʼl bilan qoʻllanib, biror harakat-holatning shu soʻz bildirgan holatda yuz berishi, bajarilishini bildiradi. Bunday oʻrinlarda vergul ishlatish amaliyotda juda koʻp uchraydi. Lekin bu xato. Chunki vergul ishlatishga sabab boʻladigan jihat yoʻq:

Said sipogarlikni qoʻldan bermagan holda ularni erkalagan boʻladi.
X. Sultonov, “Bir oqshom ertagi”.

Qamchini tishlagan holda otga mindi.
H. Shams, “Dushman”.

Ularning soʻzi shu yerga yetganda roʻmolda tuguklik bir narsa koʻtargan holda Sayfi kirib keldi.
A. Qodiriy, “Oʻtkan kunlar”.

🟢 Nega vergul kerak emas? Chunki yuqoridagi jumlalarda holda soʻzi bilan kelgan feʼl harakatni sifatlayapti va jarayon bir paytda sodir boʻlyapti. Harakat birin-ketin emas.

🌐 Sayt 🛜 Telegram ▶️ YouTube

“Muhim ahamiyatga ega” – xato ifoda

Turli matnlarda muhim ahamiyatga ega, muhim ahamiyat kasb etadi kabi birikmalarga koʻzingiz tushgan boʻlsa kerak. Men bu kabi iboralarni albatta tahrir qilaman. Nega? Chunki muhim soʻzi ahamiyatli, alohida ahamiyatga ega, ahamiyat jihatidan birinchi darajali maʼnolarini anglatsa, ahamiyat soʻzi muhimlikni bildiradi.

Misol qilingan iboralarda pleonazm bor. Ularni qoʻllasak, ahamiyatli ahamiyatga ega, ahamiyatli ahamiyat kasb etadi deganday ifoda yuzaga keladi.

🟢 Bu kabi iboralarni mana bu shaklda tahrirlash mumkin:

Taʼlim sohasidagi hamkorlik muhim ahamiyatga ega. ❌

Taʼlim sohasidagi hamkorlik katta ahamiyatga ega. ✅
Taʼlim sohasidagi hamkorlik alohida ahamiyatga ega. ✅
Taʼlim sohasidagi hamkorlik muhim. ✅

Tahrir jarayonida muhim ahamiyat kasb etadi birikmasini ham katta ahamiyat kasb etadi, alohida ahamiyat kasb etadi, muhim iboralari bilan almashtirish kerak.

#Soʻragan_edingiz

🌐 Sayt 🛜 Telegram ▶️ YouTube

Agar ish yaxshi bajarilishini istasang, uni oʻzing bajar.

Ingliz maqoli

🌐 Sayt 🛜 Telegram ▶️ YouTube

​​Loʻndalik sari: -ganligi emas, -gani

Tahrirda loʻndalik prinsipi bor. Mazmun-mohiyatga taʼsir qilmaydigan har qanday qisqartirish maʼqullanadi. Qoʻshimchadan tortib butun boshli abzaslarni qisqartirish mumkin.

Bugun qoʻshimchalar tahririga oid bir jihat bilan tanishamiz. -ganligi qoʻshimchalar birikuvini aksariyat oʻrinlarda -gani shakliga almashtirish zarur:

Qor koʻp yogʻganligi tufayli dovon yoʻli berkitildi. ❌
Qor koʻp yogʻgani tufayli dovon yoʻli berkitildi. ✅

Doktorlar amaliyot ogʻir kechganligini aytdi. ❌
Doktorlar amaliyot ogʻir kechganini aytdi. ✅

-lik qoʻshimchasini qisqartirish imkonsiz boʻlgan oʻrinlar ham bor:

Fikrlash doirasining kengligi – koʻp oʻqiganlik belgisi.

Bu jumlada oʻqiganlik soʻzini oʻqigan shaklida bera olmaymiz. Shunday ekan, u tahrirga muhtoj ham emas. Loʻndalikni juda xohlagan kishi qoʻshimchani oʻzgartirishi mumkin:

Fikrlash doirasining kengligi – koʻp oʻqish belgisi.

🟢 -ganligi shakli koʻplikda ham uchraydi: oʻqiganliklari, bilganliklari, kelganliklari. Bunday soʻzlarni ham oʻqigani, bilgani, kelgani tarzida bergan maʼqul. Koʻplikni yoki hurmatni taʼkidlash juda zarur boʻlsa, oʻqiganlari, bilganlari, kelganlari tarzida ifodalash kerak.

Toʻgʻri, qoʻshimchalarning -ganligi, -ganlik, -ganliklari shaklida qoʻllanishi toʻla-toʻkis xato emas. Lekin tahrir nuqtayi nazaridan nuqsonli. Bu xuddi oʻqish, bilish, kelish soʻzlarini oʻqishlik, bilishlik, kelishlik tarzida ishlatishga oʻxshaydi.

Semizlikni tahrir emas, qoʻy koʻtaradi 😉

#Soʻragan_edingiz

🌐 Sayt 🛜 Telegram ▶️ YouTube

Zidlov bogʻlovchisi va esa: bittasini ishlating

Baʼzan zidlov bogʻlovchisi bilan boshlangan gapda esa ham qoʻllanadi. Bu xatodir. Chunki zidlov bogʻlovchilari zamiridagi nisbatlash, ajratish maʼnolari esa soʻzida ham bor. Mazmunni takrorlash gʻalizlik keltirib chiqaradi:

Oʻtgan gal tortishuv boʻlgandi, ammo bugun esa unday emas. ❌

Ikkovidan birini ishlatish kerak:

Oʻtgan gal tortishuv boʻlgandi, ammo bugun unday emas. ✅
Oʻtgan gal tortishuv boʻlgandi, bugun esa unday emas. ✅

Boshqa misol:

Men unga rosa tushuntirdim, biroq u esa tushunmadi. ❌

Men unga rosa tushuntirdim, biroq u tushunmadi. ✅
Men unga rosa tushuntirdim, u esa tushunmadi. ✅

#Soʻragan_edingiz

🌐 Sayt 🛜 Telegram ▶️ YouTube

Milliy sertifikatga tayyorlanayotganlar uchun qulaylik

“Mutolaa” ilovasi milliy sertifikat imtihoniga tayyorlanayotganlar uchun alohida toʻplam tayyorladi.

Oʻqituvchilar yaxshi bilsa kerak, Bilimni baholash agentligi oʻzbek tili va adabiyot fanidan milliy sertifikat imtihoniga tayyorgarlik koʻrish uchun adabiyotlar roʻyxatini eʼlon qilgandi. Ana shu roʻyxatdagi kitoblarni endi bir joydan topa olasiz.

Yana bir afzallik: kitoblarning koʻpi ovozlashtirilgan. Mabodo biror yumush bilan ovora boʻlsangiz, audio variantini eshitishingiz mumkin. Bu ish-tashvishi koʻp ustozlar uchun ayni muddao.

Ilovaga kirgandan soʻng pastga tushsangiz, “Toʻplamlar” rukni bor. Toʻplamni chapga varaqlaysiz, “Yosh kitobxon – 2024” toʻplamining oʻng tomonida “Milliy sertifikat uchun adabiyotlar” toʻplami keladi.

Maroqli “Mutolaa”!

🌐 Sayt 🛜 Telegram ▶️ YouTube

Yaxshi duradgor shkafning orqa tomoniga yomon taxta ishlatmaydi. Garchi unga hech kim hech qachon qaramasa ham.

Stiv Jobs

🌐 Sayt 🛜 Telegram ▶️ YouTube

“Tish qoqqan”: iboraning maʼnosi nima?

Bu ibora biror ishda yoki masalada tajribaga ega, koʻp narsani koʻrgan va bilimi keng odamni tasvirlash uchun ishlatiladi. Asosan Surxondaryo viloyatining ayrim tumanlarida qoʻllanadi:

Ramazonboy tish qoqqan odam, maslahatda u ham qatnashsa, yaxshi boʻladi.

Furqat Alimardon

🌐 Sayt    🛜 Telegram    ▶️ YouTube

Doktorantura, tayanch doktorantura va stajyor-tadqiqotchilikka qoʻshimcha qabul

Oʻzbekiston Respublikasi Davlat budjeti mablagʻlari hisobidan 2025-yil uchun stajyor-tadqiqotchilik, tayanch doktorantura va doktoranturaga tasdiqlangan qabul kvotalaridan ortib qolgan oʻrinlar hisobiga ixtisosliklar kesimida qabul kvotasi qayta taqsimlangan ilmiy va taʼlim tashkilotlar roʻyxati eʼlon qilindi.

Tushuntirish: ortib qolgan oʻrinlar hisobiga baʼzi ilmiy dargohlar uchun qoʻshimcha kvota ajratilgan. Sizning yoʻnalishingizga kvota qoʻshilgan-qoʻshilmaganini aniqlash uchun eski kvota bilan solishtirasiz. Agar eski kvotadagi 4 ta oʻrin hozirgisida 6 ga aylanib qolgan boʻlsa, demak, 2 ta oʻrin qoʻshilibdi. Qiymat eskisidan ozaygan boʻlsa, aksincha, kvota kamaygan. Raqamda oʻzgarish boʻlmagan boʻlsa, kvotada ham oʻzgarish yoʻq.

👉 Ushbu roʻyxatga Oliy taʼlim, fan va innovatsiyalar vazirining 2024-yil 10-dekabrdagi 462-son buyrugʻi asos sifatida koʻrsatilgan.

🌐 Sayt 🛜 Telegram ▶️ YouTube