Aqlning chegarasi bor

Qahvaxonada bir yigit Artur Shopenhauerga qandaydir bir savol beradi. Mashhur faylasuf esa shunchaki:

– Bilmayman, – deb qoʻya qoladi.

Bundan yigitning jahli chiqadi:

– Men sizni donishmand, hamma narsani biladigan odam deb oʻylagan ekanman!

– Bunday oʻylash xato. Aqlning chegarasi bor. Faqat ahmoqlikning chegarasi yoʻq! – deydi Shopenhauer.

👉 Mashhurlar hayotidan

@oriftolib

Qachon tire ishlatilmaydi?

Bilasiz, ot kesimli gap bogʻlamasiz qoʻllanganda ular orasiga tire qoʻyiladi:

Asosiy maqsadim – mohiyatni tushuntirish.

🟢 Lekin ot kesimli gapda har doim ham tire ishlatilavermaydi. Xoʻsh, qaysi holatlarda tire kerakmas?

1️⃣ Ot kesim inkor shaklida boʻlsa; ot va kesim orasida kirish soʻz, undov soʻzlar, yuklamalar kelsa:

Bundan maqsad oʻquvchini chalkashtirish emas.
Eng yaxshi sovgʻa, menimcha, kitob.
Piyoda ham odam.

2️⃣ Ot kesimli gap turgʻun birikmaga – ibora yoki idiomaga aylangan boʻlsa:

Insonning qoʻli gul.

3️⃣ Ega kishilik olmoshlari bilan; ot kesim sifat, ravish, tartib son, qoʻshimchali miqdor son yoki egalik olmoshi bilan ifodalanganda:

Sen Lutfiyning soʻlim gʻazali.
Daftarning rangi yashil.
Uning harakati tez.
Sening navbating toʻrtinchi.
Matndagi xatolar soni sakkizta.
Eti sizniki, suyagi bizniki.

4️⃣ Ot kesim soʻroq olmoshlari yoki yuklamali soʻzlar bilan ifodalanganda:

Imtihon qachon?
Savol bergan kim?
Eng ilgʻor oʻquvchi Saidami?

5️⃣ Ot kesimga kelishik qoʻshimchalari qoʻshilgan boʻlsa:

Kuch adolatda!
Kuch bilim va tafakkurda!

❗️ Ammo bogʻlovchisiz qoʻshma gap tarkibidagi ikkinchi gapning kesimi tushib qolsa, ikkinchi gapdagi egadan keyin tire qoʻyiladi:

Ayrilgan yoʻlda qolar, boʻlingan – doʻlda.
Bulbul chamanni sevar, odam – vatanni.

@oriftolib

Siyosatshunoslik deyilsa, odamga begona va tushuniksiz, kitoblari esa qiyin atamalarga toʻla soha xayolga keladi. Hamid Sodiq ana shu tasavvurni parchalab berayotgan siyosatshunoslardan. U “Lolazor” podkastida mehmon boʻlibdi. Suhbat jonli, keng qamrovli, manfaatli chiqqan. Oʻzbek jamiyatidagi bugungi jarayonlar, holatlar haqida ham yaxshi chizgilar, tushuntirishlar bor.

Koʻring, tavsiya qilaman:
👉 youtu.be/bmkSy0C-LtE

@oriftolib

Oʻzbek tili rivojiga osh markazi ham hissa qoʻsha oladi

Xalq taʼlimi aʼlochisi, “Ustoz – 2020” tanlovi gʻolibi, Toshkent shahridagi prezident maktabining ona tili va adabiyoti fani oʻqituvchisi Zulfiya Rashidova “Hammabop oʻzbek tili” mualliflik loyihasini yoʻlga qoʻygani haqida oldinroq yozgan edim.

Bugun YouTube kanaldagi bir videoni koʻrib, hayron qoldim: loyiha moliyaviy muammolar sababli biroz toʻxtab qolibdi. Lekin homiy topilib, davom etibdi. Oʻzbek tiliga oid loyihaga kim homiylik qilgan deb oʻylaysiz? U grant ajratadigan biror xalqaro tashkilot, nodavlat uyushma yoki til rivojiga masʼul davlat tashkiloti emas. Koʻpchiligimiz yaxshi biladigan “Beshqozon” osh markazi loyihani qoʻllab-quvvatlabdi. “Hammabop oʻzbek tili”dan ular biror moddiy manfaat olmas, kanal ularni reklama ham qilmas ekan. Eshitib qoyil qoldim, xursand boʻldim.

Kanalni kuzatib boring, foyda berishi aniq:

👉 YouTube: @Hammabopozbektili
👉 Telegram: @suvaydo

@oriftolib

Agar biror qizning kamchiligini bilmoqchi boʻlsangiz, uni dugonalari oldida maqtang.

Benjamin Franklin

@oriftolib

“Ilmiy fantastika” atamasi qanday paydo boʻlgan?

Bu janrning atoqli vakili Jyul Vern (1828–1905) romanlarini “ilmiy”, boshqa bir mashhur yozuvchi Herbert Uells esa “fantastik” deb hisoblagan. Rus olimi, fan targʻibotchisi Yakov Perelman 1914-yili “Vaznsiz oshxonadagi nonushta” nomli hikoya eʼlon qiladi va uning janrini “ilmiy fantastika” deb belgilaydi.

Perelmanga qadar shunga oʻxshash atamani taniqli rus yozuvchisi Aleksandr Kuprin ishlatgan. U “Rediard Kipling” (1908) nomli maqolasida Herbert Uells va boshqa mualliflarning asarlarini “ilmiy fantastik sayohatlar” deb atagan.

@oriftolib

Imlo boʻyicha koʻrsatma berayotganlar diqqatiga: oʻzbekchaga tayaning

Ayrim imlo xatolari ensiklopediyalar, kitoblar, darslik va qoʻllanmalarga kirib boradi. Ularning xato ekanini koʻpincha sezmaymiz ham. Bunga baʼzan eʼtiborsizlik, baʼzan yanglish talqinlar sabab boʻladi. “Daryo” nashridagi maqolamda geografik nomlar imlosidagi shunday yanglish talqinlardan biriga eʼtibor qaratdim.

Tashqi ishlar vazirligi va OʻzR FA Oʻzbek tili, adabiyoti va folklori instituti Shri Lanka nomini Shri-Lanka, Tel Aviv nomini Tel-Aviv, Ulan Bator nomini Ulan-Bator, Nyu Dehli nomini Nyu-Dehli, Sankt Peterburg nomini Sankt-Peterburg shaklida yozishni tavsiya etgan. Garchi koʻzimiz oʻrgangan, toʻgʻriday koʻrinayotgan boʻlsa-da, chiziqcha bilan yozish amaldagi imlo qoidalariga zid.

Toʻliq oʻqish:
👉 daryo.uz/9zxCXc7a

@oriftolib

​​Oʻzbekchasini tushunmaydigan boʻlib qoldik

Bir matnda donat, premium, marketplace soʻzlarini koʻrib qoldim va oʻzbekchalashtirishni taklif etdim. Lekin oʻz holida qoldirish maʼqul koʻrildi. Sababi – omma inglizchasiga oʻrgandi, oʻzbekchasini tushunmaydi. Soʻzni tushunishi mumkin, lekin gap nimadaligini anglamaydi. Toʻgʻri va ogʻriqli dalil.

Atamalarni oʻzbekchalashtirish ishlari mutlaqo nol holatda boʻlgani sababli tilimizning toʻrini ajnabiy soʻzlar faol egallayapti. Holbuki, ularning aksariyatini oʻzbekchalashtirish mumkin.

Endi chet soʻzlarni ishlatishdagi tartibsizlik yangi bosqichga chiqdi – soʻzlarni oʻzbekcha matn ichida inglizchadagiday yozadigan va buni tabiiy qabul qiladigan boʻlib qoldik. Oʻzbekcha jumlalarda podcast, cashback, hashtag, deadline, call markaz, message, resume, feedback, fake kabi soʻzlarga koʻzingiz tushgandir. Bu allada aziz atamalarni hech boʻlmasa oʻzbekcha imloda bermayapmiz. Oʻzbekchada noutbuk emas, notebook shaklida yozishni normal qabul qilyapmiz.

Yuqorida sanalgan soʻzlarga oʻz vaqtida muqobil topganimizda, koʻpi allaqachon oʻzbekchalashib ketgan boʻlardi. Oʻzbekcha ot qoʻya olmaganimizni esa oʻz imlomizga moslab lugʻatlarga, keng isteʼmolga kiritish kerak edi.

Bilaman, koʻpincha bunday fikr va takliflar shamolga aytilgan gapga oʻxshaydi – foydasi yoʻq. Ammo karnaychidan bir puf, balki, kutilmaganda foydasi boʻlib qolar.

@oriftolib

Nima taklif bor?

Yuqorida sanalgan uchta atamani qanday oʻzbekchalashtirish mumkin? Mening variantlarim:

Donat – moddiy koʻmak. Bitta soʻz bilan ifodalaymiz desak, koʻmak, sovgʻa, armugʻon, xayriya, qoʻllov kabi soʻzlar ham bor.

Premium – pulli.

Marketplace – bozor, rasta, savdo maydoni.

Mabodo oʻzbekcha muqobil tilga singmasa, atamalarni imloga moslab yozish kerak: donat, premium, marketpleys.

@oriftolib

Erkin Vohidov nomidagi ijod maktabi oʻquvchilari rekordchi boʻldi

Taʼlim nazorati kanali 2024/2025-oʻquv yilida oliy taʼlim muassasalariga kirish imtihonlarida ball to‘plash bo‘yicha yetakchi 10 ta maktab roʻyxatini e’lon qildi:

1️⃣ Erkin Vohidov nomidagi ijod maktabi – 176,28 ball.
2️⃣ Hamid Olimjon va Zulfiya nomidagi ijod maktabi – 161,65 ball.
3️⃣ Temurbeklar maktabi (DXX) (Yunusobod tumani) – 152,29 ball.
4️⃣ Abdulla Oripov nomidagi ijod maktabi – 151,87 ball.
5️⃣ Halima Xudoyberdiyeva nomidagi ijod maktabi – 151,23 ball.
6️⃣ Qarshi shahridagi 1-son ixtisoslashtirilgan maktabi – 150,61 ball.
7️⃣ Samarqand shahridagi 1-son ixtisoslashtirilgan maktabi – 150,44 ball.
8️⃣ Abdulla Qodiriy nomidagi ijod maktabi – 149,37 ball.
9️⃣ Isʼhoqxon Ibrat nomidagi ijod maktabi – 148,71 ball.
🔟 Farg‘ona viloyati chet tillariga ixtisoslashtirilgan davlat umumiy o‘rta ta’lim maktabi – 147,33 ball.

Eʼtiborlisi, yuqori natija koʻrsatgan oʻnta maktabning oltitasi – ijod maktabi.

Tashqi ishlar vazirligi imloga masʼulmi?

Kasbim taqozosi bilan “Kartografiya” davlat ilmiy-ishlab chiqarish korxonasining vazirlik va idoralarga imlo masalasida yoʻllagan murojaatlariga javoblar bilan tanishdim. Bu xatlarda “Dunyoning siyosiy xaritasi” va atlaslarda xorijiy mamlakatlar nomlarini amaldagi lotin imlosiga koʻra toʻgʻri yozish masalasi koʻtarilgan.

“Kartografiya” DIICHKga koʻra, “Dunyoning siyosiy xaritasi” har yili Tashqi ishlar vazirligiga dunyoning siyosiy tuzilishida yuz berishi mumkin boʻlgan oʻzgarishlar, davlatlar poytaxtlarining oʻrni yoki nomlari oʻzgarishlarini tekshirib berish uchun yuboriladi. Vazirlik esa baʼzi mamlakatlar va shaharlar nomlarining yozilishidagi xatoliklarni aniqlanib, koʻrsatadi. Bu tartib, albatta, yaxshi. Chunki mamlakatlar, turli shahar va hududlarning chegaralari, nomlari oʻzgarib turadi. Aniqlik kerak. Biroq bir eʼtiborli nuqta bor: nomlarning yozilishidagi xatolar bilan nega Tashqi ishlar vazirligi shugʻullanishi kerak? Vazirlik imlo boʻyicha vakolatli tashkilotmi?

Toʻgʻri, joy nomlari imlosi masalasida katta boʻshliq bor. Oʻzbek tilining amaldagi imlo qoidalari va tabiatiga mos geografik nomlar lugʻati haligacha ishlab chiqilmagan. Bu borada masʼuliyatni yelkaga oladigan va amaliy qadam tashlaydigan tashkilot ham hozircha yoʻq. Agar ana shu masʼuliyatga Tashqi ishlar vazirligi ega chiqqan boʻlsa, joy nomlari boʻyicha tavsiya berishda geograflar, toponimchilar, tilshunoslar, lugʻat yaratuvchilar, muharrirlar – umuman shu sohaga aloqador mutaxassislardan xulosa va takliflar oldimi? Menimcha, bu savolga tasdiq maʼnosida javob berib boʻlmaydi. Chunki vazirlik taklif etgan tuzatishlarning baʼzilari oʻzbek tilining asosiy imlo qoidalariga zid.

@oriftolib

​​Goʻri Amirmi yoki Goʻri Mir?

Bugun Respublika maʼnaviyat va maʼrifat markazida boʻlib oʻtgan taqdimotda adabiyotshunos olim Rahmon Qoʻchqor Samarqanddagi maqbara nomini Goʻri Amir deb atash urf boʻlgani, aslida Goʻri Mir toʻgʻriligi, bu haqda shoir Xurshid Davron yozganini aytib qoldi. Davradagi tarixchilar buni tasdiqladi, lekin darslik va qoʻllanmalarda maqbara nomi Goʻri Amir shaklida ketgani, toʻgʻri shaklini oʻquvchilar, talabalar, umuman keng jamoatchilik qabul qilmasligi mumkinligini aytishdi. Lekin boshqalar qabul qilmaydi deb xatoda davomli boʻlavermaslik kerak-ku.

Milliy ensiklopediyaga qarasam, unda ham Goʻri Amir shaklida berilgan ekan. “Amir Temur maqbarasi” nomli maqolada xalq maqbarani Goʻri Amir yoki Goʻri Mir deb atab kelishi aytib oʻtilgan.

Xurshid Davronning “Amir Temur pirlari” maqolasidan parcha:

Bugun Amir Temur bilan Mir Sayyid Baraka xoki yotgan maqbarani “Goʻri Amir” deb atash odat boʻlib qolgan. Aslida xalq bu daxmani avvaldan Mir Sayyid Barakaga nisbat berib “Goʻri Mir” deb atagan. Biz esa uni Amir Temurga nisbat beramiz. Holbuki, buyuk Sohibqiron bobomiz hazrati pirini eʼzozlab, ixlos talabi bilan oʻz jasadi ul zot oyogʻi ostiga qoʻyilishini vasiyat qilgan. Shuni eʼtiborda tutib, yoʻl qoʻyilgan xatoni tuzatsak, Sohibqiron bobomiz ruhini yana bir karra shod etib, ul zotning oʻz piriga boʻlgan muhabbatini qadrlagan boʻlamiz.

Iqtibos tugadi.

🟢 Nima deb oʻylaysiz, toʻgʻri variantini ommalashtirishning imkoni bormi?

🔄 – ha.
⛔️ – yoʻq.

@oriftolib

Bir nechta yomon kitoblarni yozmay turib, yaxshisini yoza olmaysiz.

Bernard Shou

@oriftolib

Chalgʻimaslik uchun

Viktor Hyugo “Parij ibodatxonasi” (“Notre-Dame de Paris”) asarini yozish chogʻida chalgʻimaslik uchun ajoyib usul qoʻllaydi. Soch va soqolining yarmini olib tashlab, qaychini derazadan tashqariga uloqtirib yuboradi. Shu yoʻl bilan oʻzini soch-soqoli oʻsguncha uyda oʻtirishga majbur etadi va romanni moʻljallangan vaqtda yozib tugatadi.

Lekin “Xoʻrlanganlar” romanini qogʻozga tushirish paytida yozuvchi boshqacha usulda ishlaydi. U Bryussel shahrida bir attordan xona ijaraga oladi.

Hyugo ertalab va kechqurun yozar, ish stoli sifatida esa attorning xontaxtasidan foydalanardi. Xoʻjayin yoʻq paytlarda xaridor kelib qolsa, ishini toʻxtatib, savdo-sotiq qilar edi. Qizigʻi, bu holat uni chalgʻitmas, fikrlari oqimini toʻsmasdi.

👉 Mashhurlar hayotidan

@oriftolib

Qaysi joy nomlariga eʼtibor qaratilgan?

Vazirlik 2024-yil 29-fevraldagi xati bilan 17 ta toponim nomiga oʻzgartirish kiritishni tavsiya etgan. Ular ichida toʻgʻri va asosli tuzatishlar ham bor. Masalan, Asunsion, Duqm, Raqqa, Abha, Chimkent, Ashxobod, Ostona shaharlari nomi yozilishidagi tavsiyalarga toʻliq qoʻshilish mumkin. Chunki bu nomlar oʻzbekcha talaffuz, imlo anʼanasiga mos, asliyatga ham toʻgʻri keladi.

Oʻmon davlati nomi esa bir qadar bahsli, chunki bu nom milliy ensiklopediya va boshqa manbalarda Ummon shaklida berilgan. Asliyatda, yaʼni arabchada Oʻmon oʻqiladi degani oʻzbek tilida ham majburan shunday berish kerak degani emas. Til soʻzni oʻziga moslashtiradi, moslashtirmasagina asliyatga tayanish oʻrinli boʻladi. Ummon soʻzi ildizida ummon, yaʼni dengiz maʼnosi yoʻq-ku, deb ham eʼtiroz bildirilishi mumkin. Toʻgʻri, shunday. Lekin bir soʻz boshqa tilga oʻzlashganda shaklini yoki mazmunini oʻzgartirishi mumkin va bu tabiiy. Bu sultonlik uchun oʻzbekchada Ummon toponimi ishlatilayotgan va oʻzbekcha talaffuzga zid emas ekan, uni qabul qilaverish kerak. Oʻzbek tili bilan bir oilaga mansub turk tilida ham bu davlat nomi uchun Ummon varianti ishlatiladi. Mabodo koʻpchilikning yakdilligi bilan Oʻmon varianti olinsa ham muammo emas. Bu shakl boshqa bir til taʼsirida oʻzgarmagan, oʻzbek tiliga begonalashmagan. Ammo birxillikka erishish shart.

Qatar poytaxti nomini Doha shaklida yozish ham bahsli. Milliy ensiklopediya bu soʻzni Doʻha koʻrinishida bergan. Ruscha, inglizcha yoki boshqa bir tildagi shaklga ergashmay, oʻzbekcha talaffuzga mos variantni tanlagan maʼqul, menimcha.

Mongoliyani Moʻgʻuliston shaklida berish haqidagi xulosaga tarixiylik-anʼanaviylik nuqtayi nazaridan qoʻshilish mumkin-u, savolli jihatlar bor-da. Moʻgʻuliston soʻzi tilimida eskidan ishlatilgan. Biroq zamonaviy adabiyotlarda, masalan, milliy ensiklopediyada Moʻgʻuliston va Mongoliya toponimlarining maʼnosi farqlanadi. Moʻgʻuliston 1348-yili Chigʻatoy ulusi parchalanishi natijasida tashkil topgan davlat hamda Chingizxonning ajdod va avlodlari yashagan Markaziy Osiyodagi katta geografik hudud uchun ishlatiladi. Mongoliya esa aholisi asosan moʻgʻullardan iborat, bugun mavjud boʻlgan davlat uchun qoʻllanadi. Agar Moʻgʻuliston atamasi zamonaviy Mongoliya uchun ishlatilishi qatʼiy belgilansa, buni ham qabul qilsa boʻladi. Shu prinsip asosida Gretsiyani ham Yunoniston deb oʻzgartirish mumkin. Lekin yakdillik kerak. Turli manbalarda xilma-xil talqinlar ilgari surilishi chalkashliklarga yoʻl ochadi.

@oriftolib

Nega olimlar fan doktori deyiladi, axir ular shifokor emas-ku – “doktor” soʻzining qiziq kechmishi

Nega ilmiy ish qilganlar fan doktori deyiladi? Ularning shifokorlarga nima aloqasi bor? Nega falsafa doktori degan ilmiy daraja beriladi? Tadqiqotchilar faylasuf emas-ku? “Daryo” nashrining “Tilimizni bilamizmi?” ruknida “doktor” soʻzining qiziqarli tarixi haqida yozdim.

🔹 Doktor aslida kim?
🔹 Nega faylasuf boʻlmaganlar ham falsafa doktori boʻladi?
🔹 “Doktor” va “dotsent” qarindoshmi?
🔹 Fan doktori va doktorant: farqi nimada?
🔹 “Doktor”ning oʻzbekchasi bormi?

👉 Toʻliq oʻqish

@oriftolib

Imloga masʼul tashkilotlar nima deydi?

“Kartografiya” DIICHK xuddi shu masalada OʻzR FA Oʻzbek tili, adabiyoti va folklori institutiga ham murojaat qilgan. Ushbu institut til, xususan, imlo masalalari bilan shugʻullanuvchi vakolatli tashkilotlardan biri.

Institut Tashqi ishlar vazirligi bilan deyarli bir xil xulosa bergan. Qiziq tomoni, institut ham aynan oʻsha 17 ta toponimga toʻxtalgan. Tavsiyalar faqat bitta oʻrinda farqlanadi: institut Shveytsariya shaklini, vazirlik esa Shveysariya variantini maʼqullagan.

Institut va vazirlikka koʻra, Shri Lanka nomini Shri-Lanka, Tel Aviv nomini Tel-Aviv, Ulan Bator nomini Ulan-Bator, Nyu Dehli nomini Nyu-Dehli, Sankt Peterburg nomini Sankt-Peterburg shaklida yozish kerak.

Vazirlikdan farqli ravishda institut xulosasiga manba koʻrsatgan: “Oʻzbekcha-ruscha lugʻat”ning geografik nomlar boʻlimi (700–709-betlar). Shu yerda savol tugʻiladi: nega joy nomlari uchun “Oʻzbekcha-ruscha lugʻat” asos boʻlishi kerak? Xoʻp, joy nomlari lugʻati yoʻq ekan, eng birinchi galda amaldagi imlo qoidalaridan yechim qidirilmaydimi? Buni boshqalar bilmasa ham, imlo bilan shugʻullanuvchi institut bilishi kerak-ku? Qolaversa, yuqorida tilga olingan lugʻat ham, mavjud toponimik lugʻatlar ham sobiq Ittifoq davrida yaratilgan va imloda rus tili qoidalariga asoslangan. Mustaqillik davridagi qayta nashrlari ham oldingi prinsipni, ruhiyatni saqlab qolgan.

Vazirlik ham, institut ham Asunsion, Duqm, Raqqa, Abha toponimlari imlosida oʻzbekcha-ruscha, ruscha-oʻzbekcha lugʻatlarga yoki koʻz oʻrgangan shakllarga emas, asliyatga asoslangan. Ana shu prinsip negadir bu soʻzlarda ishlamay qolgan, ularni asliyatga zid ravishda chiziqcha bilan yozish tavsiya etilgan.

@oriftolib

Kontentga oʻzbekcha variant – bilgi

Taniqli muharrir, jurnalist Farrux Jabbor telegram guruhida kontent soʻziga oʻzbekcha muqobil soʻrab qoldi.

Milliy kontent yaratishni kontent soʻzini oʻzbekchalashtirishdan boshlash kerak degan fikrda jon bor. Bu – yangi atama, unga bemalol oʻzbekcha ot qoʻyish mumkin.

Menimcha, bu atamaga bilgi soʻzi mos tushadi. Sof turkiycha soʻz, “Devonu lugʻatit turk”da ham koʻp oʻrinlarda keladi. Bilim, axborot, maʼlumot maʼnosiga ega. Bu soʻzdan turk qardoshlar hozir ham foydalanadi.

Mening variantim – shu. Balki, boshqalarda bundan ham yaxshiroq muqobil bordir. Koʻpdan koʻp fikr chiqadi-ku.

@oriftolib