Munchoq kabi qoragʻat

Bu rezavor mevaning koʻproq ruscha nomini ishlatamiz, ilmiy va ilmiy-ommabop adabiyotlarda ham smorodina atamasi nisbatan koʻp uchraydi. Ammo oʻzbekchasi ham ommaga notanish emas. Qoragʻat yovvoyi holda togʻli hududlarda butazorlar orasida, soylarda, togʻ yonbagʻirlarida oʻsadi. Bu meva yurtimizda maxsus yetishtiriladi ham. Qalamchalaridan yoki parxish – novdani yerga koʻmish usulida koʻpaytiriladi. Boshqa koʻplab rezavor oʻsimliklar kabi simbagʻazlarga koʻtarib oʻstiriladi.

Mevasi mayda va yumaloq boʻladi. Tillarang va qizil qoragʻat donalari billur munchoqqa oʻxshab ketadi.

Qoragʻatni turkiy xalqlar turlicha nomlangan. Qirgʻiz, qozoq, boshqird, ozar qardoshlar xuddi biz kabi qoragʻat variantidan foydalansa, turklar farang uzumi, tatarlar qarligʻan, qirimtatarlar esa toʻrgʻay uzumi deya ataydi.

@oriftolib | Boshqa sahifalarimiz

​​Tahrirni qanday oʻrganish mumkin – eng muhim 8️⃣ tavsiya

Koʻpchilikni qiziqtiradigan, tez-tez soʻraladigan savolga qisqacha javob berishga harakat qilaman. Eng muhim jihatlarni sanab oʻtaman.

1️⃣ Tilga oid qoidalarni puxta oʻrganing

Grammatika, imlo va punktuatsiya – tahrirning poydevori. Oʻzbek tilining asosiy imlo qoidalari va punktuatsiya qoidalarini sinchiklab oʻrganing. Tilga oid darslik va qoʻllanmalarni oʻqib chiqing. Soha mutaxassislarining sahifalarini kuzatib boring.

2️⃣ Uslub va janr xususiyatlarini oʻrganing

Rasmiy, ilmiy, badiiy, publitsistik yoki axboriy uslubdagi matnlar bir-biridan farq qiladi. Uslubiyatga oid kitoblar va maqolalarni oʻqing, ulardagi misollarni tahlil qiling.

3️⃣ Tanqidiy fikrlang

Kitob, maqola, blogpost, yangiliklar – turli janrlardagi matnlarni oʻqiganda gap tuzilishi, soʻzlarning qoʻllanishi, fikr qanday yetkazilayotgani, matn ohangi kabilarga eʼtibor qarating. Matnning sifatiga baho bering, yutuq va kamchiliklarini aniqlang.

4️⃣ Yozing va tahrir qiling

Yaxshi yoza olgan kishigina yaxshi tahrir qila oladi. U xuddi futboldagi oʻynovchi murabbiyga oʻxshaydi. Har kuni qisqa matnlar, masalan, xatlar, postlar, maqolalar yoki hikoyachalar yozing. Ularni bir necha kundan keyin qayta koʻrib chiqing, xatolarini topish va tuzatishga harakat qiling.

5️⃣ Tahlil qiling va solishtiring

Agar topa olsangiz, professional muharrirlar tuzatgan matnlarni eʼtibor bilan oʻrganing: nima oʻzgargan, nima uchun oʻzgargan, qanday variantlar taklif qilingan? Bunday kuzatuv muharrir kabi fikrlashni rivojlantiradi.

6️⃣ Texnologiya imkoniyatlaridan unumli foydalaning

Shaxsiy tajribamga tayanib aytishim mumkin: hatto professional muharrir-musahhihlar orasida ham dastur va platformalarni samarali ishlata olmaydiganlar uchrab turadi. Microsoft Word, LibreOffice Writer, Google Docsning tahrir imkoniyatlarini oʻrganing, Tahrirchi kabi onlayn vositalardan foydalaning. Elektron lugʻatlarni ishlating.

7️⃣ Ustoz koʻrganga yetmaydi

Tajribali muharrir bilan bevosita shugʻullanish imkoni boʻlsa, nur ustiga nur. Mabodo imkoni boʻlmasa, fikr-tavsiya olishga harakat qiling. Turli loyihalarda koʻngilli sifatida qatnashing. Volontyorlikda pul topmasligingiz mumkin, lekin unda baʼzan pul bilan ham topib boʻlmaydigan hayotiy tajribani qoʻlga kiritasiz.

8️⃣ Irodali boʻling

Tahrir malakasi bir kunda shakllanmaydi. Muntazam oʻrganish va mashq qilish kerak. Har bir xatoni yangi saboq, har bir tahrirni yangi bosqich deb hisoblang. Toʻxtab qolmang.

👉 Toʻliq oʻqish

@oriftolib | Boshqa sahifalarimiz

Shamolga sovurilgan parlar

Tili yomonligi bilan mashhur bir kishi donishmandning oldiga kelib maslahat soldi:

– Hamma tilimni tiya olmasligimni gapiradi, hatto igʻvogar deb ot ham qoʻyib olishgan. Toʻgʻrisini aytganda, hayotim davomida tilimga erk berib yashadim. Oʻylamay gapirgan gaplarimni qanday qilib zararsizlantirsam boʻladi, bu holni tuzatishning iloji bormi?

Donishmand javob berdi:

– Manavi partoʻshakni olib, eng baland tomga chiq va uni shamolda toʻzgʻitib yubor. Keyin mening yonimga kel, seni kutib turaman.

Boyagi kishi bu topshiriqni tezlik bilan bajardi va bundan xursand boʻlib, oʻziga ishonchi ortib donishmandning oldiga keldi:

– Boʻldimi, hamma xatolarimni tuzatdimmi?

– Yoʻq, – dedi donishmand, – bu hali boshlanishi edi xolos. Endi borib barcha parlarni bitta qoʻymay terib kel.

Odam donishmandga hayron qarab qoldi, soʻng bu darsdan kelajak hayotiga yaxshi bir saboq oldi.

👉 Ibratli hikoyalardan

@oriftolib | Boshqa sahifalarimiz

​​“Duch” bilan “duchor”ning, “ancha” bilan “anchayin”ning farqi bor

Yozuvchilar, olimlar, jurnalistlarning ijodiy faoliyati davomida tilga yangi soʻz va ifoda shakllari koʻp kirib keladi. Ilmda bular neologizm deyiladi. Biroq har qanday neologizm ham tilni boyitib, ijobiy hodisa boʻlavermaydi. Qalamkashlar baʼzan soʻzning tub maʼnosini bilmasligi yoki oʻzi yuklamoqchi boʻlgan yangi maʼnoni ifoda etadigan boshqa bir soʻz borligidan bexabar boʻlishi ham mumkin ekan.

Shoirlarimizdan biri yozadi:

Qadim tiyin topsak, quvonar edik,
Nogoh xazinaga kelgandek duchor.
Endi-chi? Million-million oʻpirib,
Na nomus qilamiz va na undan or.

Oʻzbek tilida xazinaga… duchor kelinmaydi, duch kelinadi! Baloga, qirgʻinga, yomonliklarga duchor kelish desa, boshqa gap. Duch bilan duchor soʻzlaridagi shakliy va maʼnoviy yaqinliklarni farqlash oʻrniga ularni qorishtirish nomaqbul neologizmni yuzaga chiqargan. Yoki shu toʻrtlikdan yana bir misol: millionlab pulni oʻmarish mumkin, oʻpirib boʻlmaydi, toshqin suv esa qirgʻoqlarni oʻpiradi, oʻmarmaydi!.. Nainki, xalq tilini xalq shoiridan himoya qilishga toʻgʻri kelsa?

Hozirgi kunda soʻzlarga oʻzgacha maʼno yuklash, soʻz bilaman deb koʻkrakka urish kasali avj oldi. Nafaqat oddiy jurnalistlar, hatto yozuvchilarning asarlarida ham gʻalat ifoda shakllari bodrab ketdi.

Ancha degan soʻz bor. Xiyla, koʻpgina degani. Ammo dilidagi tuygʻular toʻlib-toshib ketgan palla baʼzi qalamkashlar anchaga qanoat qilmay, uning maʼnosini yanada orttirish maqsadida anchayinni qoʻllashadiki, bu aldoqchi shakldir, chunki anchayin ancha degani emas. Aksincha, shuning teskarisini – shunchaki, arzimas degan maʼnolarni bildiradi.

Zuhriddin Isomiddinov
“Ne qilayin sening bila, ey til…” maqolasidan

@oriftolib | Boshqa sahifalarimiz

Ismaloqni istamoq

Istaraligina ismaloq degan soʻzimiz turganda koʻpincha shpinat soʻzini qoʻllaymiz. Shpinat tilimizga ruschadan oʻzlashgan. Ruschaga esa nemischadan oʻtgan. Shajarasi nemischadan qadimgi fransuz tiliga, undan eski oksitan, undan katalan, soʻng arab, keyin esa fors tiliga borib yetadi. Forscha isfinoj togʻ-u toshlar, turfa el va tillar oralab oʻtib, shpinatga aylangan.

Mutaxassislar Markaziy Osiyo va Afgʻonistonni bu sabzavotning vatani deb hisoblaydi. Ayrimlarga koʻra esa, u Eron yoki Kavkazdan tarqagan.

Ismaloqning yangi chiqqan bargidan somsa, manti kabi taomlar tayyorlanadi, u ovqatga ham solinadi.

Ismaloq – turkiy soʻz. Uning ildizi qadimgi turkiy tildagi ismoq – hid taratmoq feʼliga borib taqaladi. Ismaloq – hid taratib turuvchi koʻkat demak. Bugungi tilimizdagi is, iskamoq, isiriq soʻzlari ismaloq bilan oʻzakdosh.

@oriftolib | Boshqa sahifalarimiz

​​Boburdan rang olgan Baburin…

Kuni kecha mashhur rus yozuvchisi Ivan Turgenevning “Punin va Baburin” qissasini oʻqib chiqdim. 1874-yilda yozilgan ixchamgina asarda voqealar qadimiy dvoryanlar mulkiga egalik qiluvchi boy pomeshchik ayolning oʻn ikki yoshli nabirasi Petya Baburin va uning doʻsti Punin atrofida sodir boʻladi.

Rus manbalarida bu familiyaning kelib chiqishi va maʼnosi haqida bir qancha taxminlar mavjud ekan. Ajablanarlisi, aksariyat adabiyotlarda Baburin atamasi ildizlari forschada yoʻlbars maʼnosini anglatuvchi Bobur Mirzo ismiga bogʻlanishi bayon qilinadi. Ammo nazariyalar bu bilan cheklanib qolmaydi. Yana bir versiyaga koʻra, Baburin Bobur ismiga kichraytma va erkalash shakli qoʻshimchasi qoʻshilishdan hosil boʻlgan. Shu tariqa Bobur – Baburinga, Baburina esa ayollarga nisbatan qoʻllanadigan familiyaga aylangan.

Yana bir manbada bu ismning ruslar orasida paydo boʻlishi Markaziy Osiyodan kirib borgan turkiy qabilalar bilan bogʻliq ekani aytiladi. Ayrim atamashunoslar esa Baburinning Bobrov ismi bilan aloqasi bor deb hisoblab, uni qunduz bilan bogʻlasa, yana bir versiyaga koʻra, Baburin Babura laqabidan kelib chiqqan boʻlib, rus shevalaridagi buvi, kapalak, achchiq qoʻziqorin, oshiq oʻyini uchun suyak, toshbaqa baliq kabi soʻzlardan yasalgan boʻlishi mumkin. Ushbu nom Tula hududlarida ishlatilgan бабурить – gapirmoq feʼlidan kelib chiqqan degan taxminlar ham bor…

Oʻzbekiston xalq yozuvchisi Pirimqul Qodirov “Avlodlar dovoni” romanida Baburin atamasi tarixiga oid qiziq faktlarni keltirib oʻtadi. Unga koʻra, baburin atamasining kelib chiqishi Boburning Moskoviyaga joʻnatgan elchisi Xoʻja Husayn bilan bogʻliq.

Bobur Elmurodov maqolasidan

👉 Toʻliq oʻqish

@oriftolib | Boshqa sahifalarimiz