یوزف دچار عذاب وجدان و درگیر محاکمه خود است

روزهای تعطیل که فشار کار را احساس نمی کند زمان بهتر و بیشتری دارد و درگیر محاکمه خود است، برای کاری کرده یا عملی انجام نداده، مشخص نیست

می بینیم که وکیل مدافع مدام به یوزف می گوید تسلیم شود

در واقع وکیل مدافع هم می داند یوزف گناهی مرتکب شده چون وجدان معمولا بی جهت ترتیب محاکمه نمی دهد و وکیل مدافع البته ضمیر ناخوداگاه یوزف است و از اعمالش اگاه است

زمان نگارش رمان برابر است با اغاز و پایان نامزدی کوتاه مدت با فلیسه

کافکا در یادداشت های خود بارها اعلام کرده که وجدانش از اغاز این نامزدی در عذاب و از پایان یافتنش نیز غمگین است

در این رمان نقاش و کشیش و زنها و وکلا و فامیل و همکاران و شهروندان هیچ کمکی به یوزف نکردند و کافکا نشان داد که کسی نمی تواند در مقابل وجدان از ما حمایت کند

البته در این بین استثنایی وجود داشت و این استثنا نقاش بود

نقاش تنها کسی بود که حقیقت را به یوزف نشان داد

شاید منظور این است که هنر گرچه ممکن است در کمک به لحظات بحرانی انسانی خیلی کارامد نباشد اما در نشان دادن حقایق زندگی موفق تر از تمام گزاره های دیگر عمل می کنند

شباهت خانم بورس تنر داستان به نامزد کافکا فلیس بوئر در پی ناراحتی جدایی از اوست

از یادداشت های کافکا هم نشان می دهد که در تاریخ نگارش این اثر در بحران فکری و عاطفی قرار داشت

غم تنهایی و عذاب با دیگری بودن

این دوگانه پارادوکس مانند به گفته صادق هدایت در بوف کور شباهت دارد که می گوید در زندگی زخم هايی هست که مثل خوره روح را اهسته در انزوا می خورد و می تراشد. اين دردها را نمی شود به کسی اظهار کرد

از متن کتاب

یوزف در کشوری قانون‌ مدار زندگی می‌ کرد همه‌ جا صلح و ارامش برقرار بود، قوانین پا برجا بودند، پس چه کسی جرات کرده بود توی اپارتمان‌ یوزف به سراغش بیاید

از متن کتاب

در برابر این دادگاه ایستادگی ممکن نیست، باید اعتراف کرد.

از متن کتاب

فقط سعی کن جلب توجه نکنی ارام باش، حتی اگر با عقل جور درنیاید باید به خود بقبولانی که این سازمان عریض و طویل قضایی عملا تا ابد به حال تعادل می‌ ماند و احیانا اگر متهم در نقطه‌ ای که ایستاده است مستقلا چیزی را تغییر دهد، فقط زیر پای خود را خالی کرده است و این خود اوست که احتمالا سقوط می‌ کند

از متن کتاب

چه نوع تبرئه‌ ای هستید. 3 امکان وجود دارد تبرئه‌ واقعی، تبرئه‌ صوری و تعویق. مسلما تبرئه‌ واقعی از همه بهتر است، ولی من در این زمینه هیچ اعمال نفوذی نمی‌ توانم بکنم. به نظر من اصولا هیچ‌ کس نمی‌ تواند در زمینه‌ تبرئه‌ واقعی اعمال نفوذ کند. در این‌ گونه موارد احتمالا فقط بی‌ گناهی متهم، تعیین‌ کننده است

از متن کتاب

من گناهکار نیستم. اشتباه می‌ کنند. اصلا چطور ممکن است ادمیزاد گناهکار باشد

از متن کتاب

دادگاه از تو چیزی نمی‌ خواهد. اگر بیایی، تو را می‌ پذیرد و وقتی بروی، مرخصت می‌ کند