🔺جعفرخان از فرنگ برگشت!

جعفر پناهی پس از دریافت نخل طلای کن بامداد امروز به ایران بازگشت.
فیلم یک تصادف ساده که موفق به دریافت جایزەی پیشگفتە گردید، مانند سایر آثار این سینماگر مستعد و پرآوازه به نمایش برش هایی از زندگی معمولی مردمان معمولی می پردازد.
زندگی اغلب توام با ملال و رنج و البته تضادهای عرفی و هنجاری متعدد که دوربین با موشکافی آنها را به تصویر می کشد.

بازگشت پناهی به وطن که خود به نمایشی از شجاعت و اراده بدل شد، ناخودآگاه فیلم درام و کمدی جعفرخان از وطن برگشته را بیادم آورد.
ساختەی زنده یاد علی حاتمی بر اساس نمایشی به همین نام که توسط حسن مقدم نوشته شده بود.

تاریخ نگارش نمایش مقدم به اواخر دورەی قاجار باز می گردد. در حالیکه حاتمی به روایت اواخر دوران پهلوی می پردازد.
مضاف بر این حاتمی شخصیت های مثبت و منفی را هم دستکاری کرده، در نمایشنامەی اولیه جعفر خان خردمندی است فرنگ دیده که از مهد دانش و تمدن به وطن محروم و عقب مانده بر می گردد.
جعفرخان حاتمی اما این گونه نیست. شخصی است بی هویت و بدون ریشه که با بلغور چند اصطلاح قلمبه سلمبه می کوشد دانایی اش را به رخ مصاحبان و اقوامش در ایران بکشاند.
کسانی که از او داناتر و فرهیخته ترند و تعلقاتی قابل تحسین به رگ و ریشەی ایرانی و اسلامی خویش دارند.
مخلص کلام علی حاتمی حدیث آدم غرب زدەی آل احمد را به روایت دوربین درآورده است، در حالیکه مقدم در فضای شیدایی مفرط به فرنگ در ایران مفلوک قاجاری، به ستایش جعفرخان پرداخته است.

اینها را گفتم تا مدخلی بزنم به حرف و حدیث هایی که پیرامون جعفر پناهی راه افتاده است.
عده ای او را به غرب گرایی و غریبه گرایی و سیاه نمایی تعمدی متهم می کنند.
از دید آنان در پشت جشنواره های غربی و کلا هر پدیدەی اروپایی حتما غرض و مرضی سیاسی وجود دارد. اگر فیلمی ایرانی در آنها برنده شد، حتما دارای مضامین سیاسی ضد ایرانی است، اگر کسی به هر مناسبتی جایزه ای گرفت، لابد کلکی در کارش بوده است.
از این نگاه، فیلمسیاسی - فیلم های جشنواره پسند - مانند فیلمفارسی سزاوار نقد و سرزنش است.
فیلمارسی نوعی بازنمایی تحریف شده بر مبنای گیشه و سلیقەی مخاطب عامه پسند است. فیلمسیاسی اما قسمی نشان دادن بر اساس سلیقه و نظر بینندەی غربی است.

منتقدان می گویند فیلم سازانی چون پناهی و کیارستمی و رسول اف و ... ایرانی شرقی شده و اگزوتیک را به روی پرده می آورند تا به به و چه چه داوران و ارزیابان غربی را دریافت کنند.
آیا به راستی چنین است؟ بازنمایی پیجیدگی های زندگی طبقەی متوسط و واقعیت اجتماعی و الگوهای ساماندهی حیات جمعی و جامعه پذیری را در دوران عالمگیر شدن مدرنیته چقدر می توان در چارچوب شرقی و غربی قرار داد؟
سلائق مردمان متوسط در کرەی جنوبی و ژاپن و هنک کنگ چقدر با اسپانیا و فرانسه و کانادا متفاوت است؟

اساسا این نگاه چقدر درست است؟
شاه هم خوش داشت ایران را واحەای مدرن در کویر خاورمیانه بنامد و از درک علاقه و اشتیاق هنرمندان و نویسندگان غربی به سنت و کاشی و قالی و باغ ایرانی عاجز بود.
تغییر فیلمنامەی  مستند باد صبا که با مرگ تراژیک کارگردان آن به غمنامەای پر آب چشم تبدیل شد، معروف است.
آلبر لاموریس فرانسوی از جانب دولت ایران ماموریت یافت تا مستندی از ایران در حال توسعەی اواخر دهەی چهل تهیه کند.
نسخەی نهایی که بدست شاه رسید آن را نپسندید. چه معتقد بود که علائق شرق شناسانەی آلبر، تصویری کهنه و عقب مانده از ایران نوین آفریده است.
کارگردان برای اصلاح فیلم تصمیم گرفت که صحنه هایی از سد کرج را به عنوان نمودی از ایران مدرن به فیلم بیفزاید.
بالگرد حامل او در حین فیلم برداری به کابل برق برخورد و لاموریس نگون بخت کشته شد.

شش‌ دهه پس از سقوط ویار مدرنیستی پهلوی در سد کرج، صورت بندی مجدد آن در قالب ایدئولوژی و تقابل فرهنگ ها از هر زمانی زمان پریشانه تر است.
جعفر پناهی نه جعفرخان تهران سال 1304 است که در اشتیاق نظم و قانون غربی می سوخت و نه جعفرخان مطرود علی حاتمی که در تهران انقلابی سال 1364 به نمود لودگی و زندگی تهی از معنویت غربی تبدیل شده بود.
به همان میزان ایران هم دگرگون شده است. تجلیات زندگی مدرن در بستر تناقضات و اعوجاج و ناخرسندی های مدرنیتەی ارتجاعی وقتی در کادر دوربین می رود، نمی تواند مضامینی غیر از آنچه کارگردانان سینمای پیشروی ایران خلق می کنند، بیافریند.
سینمای ایران که در سطح جهان بحث برانگیز شده، صدای طبقەی متوسط است. در این غوغای ناترازی ها و کمبودها و توقف چرخ اقتصاد و توسعه، سینما احتمالا تنها وجه ممیزەای است که ایران را از همسایگان جنوبی اش متمایز می سازد.
ممالکی که با ترکیبی از ثروت نفت و فراست کشورداری و مدیریت مدرن، موفق شدند جامعه را از بالا نوسازی کنند. اما هنوز به اندازەی ایران دارای جامعەی مدنی، گروه های متوسط و نخبگان گوناگون نیستند.
#صلاح_الدین_خدیو
@sharname1