🔸إطلالة علىٰ المدوّنات الكلامية:
نهج المسترشدين في أصول الدين للعلّامة الحلّي وشروحه


🔹 حميد عطائي نظري

المدخل:
(اطلالة علىٰ المدوّنات الكلامية) هو عنوان شامل أطلقتُه علىٰ مجموع سلسلة من المقالات تتناول دراسة التراث الكلامي وإعادة قراءته. ونسعىٰ في هذه السلسلة من المقالات أن نعرّف النصوص الكلامية المهمّة لمختلف الفرق الإسلامية ـ وخاصّة المذهب الشيعي ـ وأن ندرس مختلف جوانبها. ومن الواضح أنّ معرفة المصادر الكلامية والتعرّف علىٰ مميّزات وخصوصيّات كلّ واحد منها يعتبر من المقدّمات المهمّة في عالم التحقيق في مجال علم الكلام. وفضلاً عن تقديم المعلومات الأوّلية التي تتناول خصوصيّات هيكلية الكتب الكلامية ومضامينها في هذه السلسلة من المقالات فإنّ غاية ما نروم إليه في هذه السلسلة هو خصوص تبيين وتقييم التحقيقات والتصحيحات المختلفة التي تناولت تلك الكتب. ويعود هذا الاهتمام الخاصّ بتبيين وتقييم هذه التحقيقات إلىٰ حقيقة مفادها: إنّ الباحث في النصوص الكلامية لابدّ وأن يتعرّف علىٰ الطبعات والتحقيقات المختلفة لتلك النصوص ليستفيد من أفضلها في أبحاثه الكلامية.



https://ataeinazari.kateban.com/post/5474

@kateban

🔸«پوشش لباسهای پدری» در دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی!

🔹حمید عطائی نظری


دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی در شمار بهترین آثار مرجعی است که در دورۀ معاصر در زمینۀ علوم و موضوعات مختلف اسلامی نگاشته شده و می‌توان انتشار آن را مایۀ مفاخرت و مباهات دانشوران ایران دانست. بسیاری از مقالات این دانشنامۀ ارزنده به قلم استادان ناموری نوشته شده که اهتمام چشمگیری در نگارش محقّقانه و متتبّعانۀ مداخل آن نموده‌اند و ثمرۀ تحقیقات آنان تا سال‌های دور همچنان مأخذ ارزشمندی خواهد بود برای کسب آگاهی در باب موضوعات مختلف ایرانی و اسلامی. با این وصف، کیفیّت مقالات این دائرة‌المعارف فراز و فرود بسیار دارد و در حالی‌که شماری از آنها دانشورانه و ژرف‌کاوانه تحریر یافته است، بعضی دیگر ضعیف و سطحی و دور از انتظار نگاشته شده و در آنها سهو‌ و خطاهایی صورت گرفته که حتماً نیازمند بازنگری و اصلاح است. در این نوشتار، به‌اختصار، برخی از اغلاط در دو مدخل از دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی یادآوری می‌شود، به امید تصحیح آنها و تدقیق بیشتر در نگارش و نشر اینگونه مقالات.


دنباله نوشته را در کاتبان بخوانید:

https://ataeinazari.kateban.com/post/5476

@kateban

🔸مُناوی در پاریس!

🔹حمید عطائی نظری


عبدالرؤوف مُناوی (952 – 1031 ه‍.ق.) مُحدّث و فقیه و ادیب شهیر مصری، نویسندۀ کتابی ارجمند است در شرح اصطلاحات متداول در علوم اسلامی به نام التوقیف علی مهمّات التعاریف. او در این کتاب با بهره‌گیری از آثاری چون کتاب التعریفاتِ جرجانی (د: 816 ه‍.ق.) به شرح و تعریف حدود سه هزار اصطلاح رایج در علوم مختلف اسلامی پرداخته است. در دانشنامۀ جهان اسلام و نیز دانشنامۀ زبان و ادب فارسی ذیل مدخل «التعریفات» عباراتی مُشَوّش و مغشوش دربارۀ این دو کتاب بیان شده است با این مضمون که «عبدالرّئوف مناوی کتاب التعریفات جرجانی را با عنوان التّوقيف على مهمّات التعريف در پاریس چاپ کرده است»! در تصحیح این عبارت باید گفت که:

۱) آشکارا کتاب التّوقيف على مهمّات التعاريف اثر متمایز و مستقلّی است از کتاب التعریفات جرجانی و عین همان نیست.
۲) عبدالرؤوف مُناوی عمر خویش را در قاهره گذرانده بوده است و هیچگاه در پاریس نبوده تا بتواند کتابی را حدود چهارصد سال پیش در آنجا چاپ کند.
۳) مُناوی نویسندۀ التّوقيف على مهمّات التعاريف بوده و نه مصحّح یا طابع آن.
۴) کتاب التّوقيف على مهمّات التعاريف اصلاً در پاریس چاپ نشده است.



دنباله نوشته را در کاتبان بخوانید:

https://ataeinazari.kateban.com/post/5478

@kateban

🔸الحدود و الحقایقِ شیخ طوسی یا قاضی صاعد آبی؟

🔹حمید عطائی نظری


در مدخل «حدود و تعریفات» از دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی نِکاتی مجال طرح یافته است که درخور اصلاح و بازنگری به‌نظر می‌رسد. برخی از این موارد در این نوشتار، به‌اختصار، بازنموده می‌شود. نخست آنکه، نویسندۀ مدخل به‌اشتباه رساله‌ای زیر نام «الحدود و الحقایق» را به شیخ طوسی نسبت داده است و سپس به‌نادرست آن را با رسالۀ الحدود و الحقایقِ قاضی صاعد بریدی یکی دانسته است. در واقع، مدخل‌نویس محترم گمان کرده شیخ طوسی رساله‌ای با نام الحدود و الحقایق داشته که دو بار به‌اشتباه به نام قاضی صاعد بَریدیِ آبی منتشر شده است! این در حالی است که شیخ طوسی اصلاً اثری با این نام تألیف نکرده بوده است و هیچ رساله‌ای هم با این عنوان از شیخ منتشر نشده است.



دنباله نوشته را در کاتبان بخوانید:

https://ataeinazari.kateban.com/post/5481

@kateban

▪️مجالس کاتبان (۱۶) برگزار می‌شود.

🔹نقش ابن سکون در انتقال میراث امامی

🔸سید محمدجواد شبیری زنجانی
🔸شیخ قیس بهجت العطار
🔸سید محمدحسین حکیم

▫️پنج‌شنبه ۱۱ اردی‌بهشت ۱۴۰۴ ش.، ساعت ۲۰:۰۰
▫️قم، میدان رسالت، ابتدای خیابان سمیه، پلاک ۱۵
▫️بنیاد محقق طباطبائی، تالار میرزا عبدالله افندی

شرکت برای عموم آقایان و خانم‌ها آزاد است.

@mtiforg
@kateban

🔸دراسة انتقادية لتصحيح وتحقيق تذكرة الواصلين في شرح نهج المسترشدين

🔹حميد عطائي نظري

نتطرّق في هذه المقالة إلىٰ تعريف لأحد شروح: (نهج المسترشدين في أصول الدين) للعلّامة الحلّي الذي تمّ نشره مؤخّراً تحت عنوان: (تذكرة الواصلين في شر ح نهج المسترشدين) لمؤلّفه السيّد نظام الدین عبد الحمید بن مَجد الدین الأعرَجي. وسنذكر في مقالنا هذا أموراً في خصوص: (تذكرة الواصلين) ومؤلّفه، ثمّ نتطرّق بعد ذلك إلىٰ تقييم ونقد التحقيق الذي قام به محقّق الكتاب. فإنّ الأخطاء الجوهرية في تحقيق الكتاب، وفي طريقة المحقّق التي انتهجها في تحقيقه، وخاصّة عملية التلفيق بين التحرير الأوّل والثاني للكتاب؛ واتّخاذ المسوّدة الناقصة للكتاب ـ أي: التحرير الأوّل ـ واعتمادها أساساً وأصلاً في التحقيق الذي قام به؛ وكذلك عملية حذف الحواشي القيّمة للمؤلّف الموجودة في التحرير الثاني؛ وسائر النواقص والأخطاء الموجودة في التحقيق؛ جميعها اجتمعت وأدّت إلىٰ سلب اعتبار هذا التحقيق لكتاب: (تذكرة الواصلين).


https://ataeinazari.kateban.com/post/5497

@kateban

🔸نظرة علىٰ طبعة تفتقد للخبرة العلمية في تحقيق كتاب الذخيرة للسيّد المرتضىٰ

🔹حميد عطائي نظري

الملخّص:
يتناول هذا المقال نقداً علميّاً للتحقيق المنشور لكتاب الذخيرة للشريف المرتضى، والذي يُعد من أبرز النصوص الكلامية في مدرسة بغداد الإمامية. يشير الباحث فيه إلى ضعف المنهجية التحقيقية المتّبعة في هذه الطبعة، والتي تفتقر إلى الخبرة التخصّصية المطلوبة، مما أدّى إلى وقوع تصحيفات وأخطاء عديدة شوّهت المعنى وأضعفت القيمة العلمية للنص. ويُركّز المقال على أهمية الاستفادة من التشابه الكبير بين نصوص مدرسة بغداد الكلامية - لا سيما بين مصنّفات الشريف المرتضى والشيخ الطوسي - في تصحيح العبارات الغامضة أو المحرّفة، مقترحاً منهجاً بديلاً يعتمد على المقارنة بين النصوص المنتمية للمنظومة الكلامية ذاتها. كما يبرز المقال الحاجة الملحّة إلى تعزيز النقد الجادّ والمنهجي في مجال تحقيق التراث، ويدعو إلى التخصّص والانضباط العلمي في هذا المضمار، محذّراً من النتائج السلبية التي تترتّب على التساهل أو العشوائية في نشر النصوص التراثية.



https://ataeinazari.kateban.com/post/5499

@kateban

🔸اهتمام ناتمام: ارزیابی انتقادی ویراست مجموعه رسائل خواجه نصیرالدّین طوسی

🔹حمید عطائی نظری

چکیده:
با وجود مقام علمی ممتاز و بی‌هنباز نصیرالدّین طوسی تاکنون اهتمام درخور توجّهی نسبت به اِحیا و ارائۀ شایستۀ آثار ارزندۀ وی صورت نگرفته است و بسیاری از نگاشته‌های او هنوز در قالب ویراست‌های انتقادیِ دقیق انتشار نیافته است. در نوشتار حاضر ویراست مجموعه‌ای از مکتوبات و مکاتبات طوسی که زیر عنوان أجوبة المسائل النصیریّة به اهتمام مرحوم شیخ عبداللّه نورانی تصحیح و منتشر شده است مورد نقد و بررسی قرار می‌گیرد. عدم استفاده از نسخه‌های متعدّد و معتبر، ضبط‌های غلط، افتادگی‌ها و خطاهای حروف‌نگاشتی از مهم‌ترین اِشکالات وارد بر ویراست مزبور است. در این طبعِ نامطبوع از رسائل طوسی، بیشتر اصول و قواعد متعارف تصحیح انتقادی متون رعایت نگشته است و در نتیجه، متونی مشحون از نادرستی‌های گوناگون عرضه‌شده که البتّه واجد اعتبار و قابل اعتماد تام نیست.



https://ataeinazari.kateban.com/post/5501

@kateban

🔸 آیا در کتابخانه ملی ایران، دوره تیموری را می‌شناسند؟
🔹 سید محمدحسین حکیم

اخیراً صفحه معرفی اداره کل خطی و کتب نادر در وبگاه کتابخانه ملی ایران بروز شده و در بخشی از آن فهرستی از نفیس‌ترین و مهم‌ترین نسخه‌های آن جا ارائه شده است. من که از سر تفنّن گذارم به این صفحه افتاده بود، با خواندن نوشته‌های آن شگفت‌زده شدم و افزون بر شناخت نسخه‌های نفیس کتابخانه ملی، افقهای جدیدی در دانش تاریخ به رویم گشوده شد. از جمله درباره زمان حکومت سلسله تیموریان.

باری مدیران اداره کل کتب خطی و نادر در معرفی یکی از نسخه‌ها چنین نوشته‌اند: «شاهنامه کامل که در قرن هشتم در اواخر دوره تیموری و اوایل دوره صفوی کتابت شده است».


متن کامل این یادداشت را در کاتبان بخوانید:

https://hakim.kateban.com/post/5503

@kateban

🔸كتاب المعتمد للملاحمي وتحقيقه غير المعتمد

🔹حمید عطائی نظری

الملخّص:
يعتبر كتاب المعتمد في الأصول تأليف ركن الدين محمود الملاحمي الخوارزمي (ت 536ه‍.ق.) المتكلّم المعتزلي المعروف في عداد الكتب الكلامية المفصّلة والقيّمة للمعتزلة، وقد تمّ قبل بضع سنين طباعة نسخة محقّقة ومنقّحة منه بجهود واهتمام المحقّق المعروف في التراث الإسلامي ويلفرد مادلونغ. وقد تناولنا في مقالنا هذا تعريف ونقد تحقيق هذا الكتاب ومناقشته، بعد الإشارة إلىٰ مقام الملاحمي وكتبه الكلامية في التراث المعتزلي، وبيان مختلف الوجوه التي تبيّن أهمّية هذا الكتاب. وبعد مراجعة التحقيق المشار إليه من خلال البحث والتدقيق فيه يتّضح وجود العديد من الأخطاء والعثرات الجمّة في عملية تحقيق وطبع هذا الكتاب، ممّا يؤكّد علىٰ ضرورة إعادة النظر فيه وإعادة تحقيقه مرّة أخرىٰ بدقّة.



https://ataeinazari.kateban.com/post/5504

@kateban

🔸كتاب أخلاق ناصري وترجمته العربية القديمة والمعاصرة

🔹حمید عطائي نظري

الملخّص:
كتاب أخلاق ناصري هو أحد المؤلّفات القيّمة المعروفة للعالم المعروف وصاحب العلوم والفنون الخواجة نصير الدين الطوسي (ت 672هـ)، حيث يحتلّ هذا الكتاب مكانة مهمّة، ويعتبر في عداد أهمّ النصوص المدرسية الكلاسيكية الإسلامية وأبرزها مكانة في علم الأخلاق والحكمة العملية. وقد ترجم ركن الدين الجرجاني (كان حيّاً سنة 728هـ) هذا الكتاب للّغة العربية لأهمّيته وتيسيراً لطالبيه من أبناء العربية. وقد تمّ تصحيح تعريب الجرجاني هذا والذي جاء تحت عنوان: الأخلاق النصيرية في تعريب الأخلاق الناصرية من قبل الدكتور يُب لَمير (Joep Lameer) وتمّت طباعته ونشره سنة (2015م). وقبل طباعة هذه الطبعة من الكتاب ببضع سنين قام أحد المحقّقين اللبنانيّين باسم الدكتور محمّد صادق فضل الله بترجمة كتاب أخلاق ناصري إلىٰ العربية مرّة أخرىٰ وقد تمّت طباعته ونشره في لبنان في سنة (1429هـ). وسنتطرّق في مقالنا هذا إلىٰ وصف هاتين الترجمتين ـ القديمة والحديثة ـ والمقارنة بينهما.



https://ataeinazari.kateban.com/post/5505

@kateban

🔸محمد عابد الجابری و نقد عقلانیت عربی

🔹حمیدرضا تمدن

چکیده:
بررسی میراث مکتوب عربی-اسلامی(تراث) و نسبت آن با دنیای معاصر، از قرن نوزدهم میلادی و همزمان با دوران بیداری عربی(عصر النهضة) به یکی از مسائل محوری اندیشه در جهان عرب بدل شد. این مسئله که ابتدا جنبه‌ای فرهنگی-معرفتی داشت، به‌سرعت با دغدغه‌های سیاسی درباره علل پیشرفت غرب و واپس‌ماندگی مسلمانان گره خورد و به شکل‌گیری دوگانه «سنت-مدرنیته» (اصالت-معاصرت) انجامید. در پاسخ به این وضعیت، رویکردهای متفاوتی ظهور کرد: از جریان‌های هویت‌گرا و اصلاح‌گران دینی (چون طهطاوی و عبده) که میراث را نیازمند بازنگری می‌دیدند، تا تاریخ‌نگاری اندیشه (مانند احمد امین و عبدالرحمن بدوی) و خوانش‌های ایدئولوژیک (سلفی، لیبرال، مارکسیستی) که به‌ویژه پس از شکست ۱۹۶۷ شدت گرفت.
در این میان، محمد عابد الجابری با طرح پروژه «نقد عقل عربی»، گذاری مهم از نقد محتوای میراث به نقد بنیان‌های معرفتی و سازوکارهای تولید اندیشه در فرهنگ عربی-اسلامی را رقم زد. او ساختار عقل عربی را متشکل از سه نظام معرفتی متعارض تحلیل کرد:
۱) نظام بیانی، مبتنی بر متن (قرآن و سنت) و زبان عربی، که بر علوم نقلی و کلامی حاکم است و سازوکار اصلی‌اش قیاس فقهی و کلامی است؛ ۲) نظام عرفانی، ریشه‌دار در هرمسی‌گری و گنوستیسیسم پیشااسلامی، که بر کشف و شهود و تأویل باطنی تأکید دارد و در فلسفه مشرقی (فارابی، ابن‌سینا)، تصوف و تشیع (به‌ویژه اسماعیلیه) تجلی یافته و از منظر جابری «عقل مستعفی» است؛ ۳) نظام برهانی، مبتنی بر عقلانیت ارسطویی و استدلال منطقی، که در فلسفه اسلامی به‌ویژه در اندیشه فیلسوفان مغرب عربی (ابن رشد) به اوج رسید اما در برابر دو نظام دیگر در حاشیه ماند. جابری چیرگی دو نظام بیان و عرفان را عامل اصلی انحطاط و زوال عقلانیت در جهان عرب می‌داند و راه برون‌رفت را در احیای نظام برهانی می‌جوید. تحلیل او ضمن نقد نگاه شرق‌شناسانه، خود به دلیل جانبداری از عقلانیت مغربی در برابر مشرقی، متأثر از گرایش‌های ایدئولوژیک (ناسیونالیسم عربی) دانسته شده است. نویسنده در این مقاله ابتدا خلاصه‌ای از اندیشه‌های جابری ارائه کرده و دست آخر به این نتیجه رسیده است که هم پروژه نقد عقلانیت عربی و هم طرح‌های مشابه که سبب پدید آمدن مصلحان دینی در جهان عرب شد، در تشخیص درد و درمان جوامع اسلامی به خطا رفته‌اند و بر عوامل اقتصادی و اجتماعی چشم پوشیده‌اند.



https://tamaddon.kateban.com/post/5506

@kateban