هلیکوپریون (Helicoprion) سرده‌ای از کوسه‌های منقرض‌شده‌ و عجیب دوران پالوزوئیک است و آن‌گونه که فسیل‌های یافت‌شده‌ی آنها در روسیه، آمریکای شمالی، ژاپن و استرالیا نشان می‌دهند برای نخستین‌بار در اقیانوس‌های اوایل دوره‌ی پرمین (حدود ۲۹۰ میلیون‌سال قبل) ظاهر شدند، انقراض سهمگین پایان پرمین (در ۲۵۲ میلیون سال قبل) را به سلامت از سر گذراندند ولی نهایتاً در اوایل دوره‌ی تریاس (حدود ۲۵۰ میلیون سال قبل) تن به انقراض کامل دادند.

ویژگی عجیب و نامعمول هلیکوپریون‌ها نوار مارپیچِ دندان‌پوشی بود که در میان دو بخش فک زیرین آنها قرار داشت و احتمالاً در برخورد با ورقه‌ی صاف و استخوانی در فک فوقانی به کار خرد کردن و تکه‌تکه کردن ماهی‌های مرکب و دیگر نرم‌تنانی می‌آمد که این کوسه فراچنگ می‌آورد.

در سال ۲۰۱۳ لیف تاپانیلا (Leif Tapanila)، دانشیار دیرینه‌شناسی دانشگاه ایداهو در آمریکا، پژوهش مفصلی روی این کوسه‌های عجیب انجام داد و نشان داد زمانی که هلیکوپریون‌ها طعمه‌ای را در آرواره‌ی عجیبشان گیر می‌انداختند، مارپیچ ۳۶۰ درجه‌ی دندانی آنها، مخصوصاً حدود ۱۵ تا ۱۸ دندان بلند و عاج‌دار میانی حلقه، با حرکتی رو به عقب در تن طعمه فرو می‌رفت و همچنان که کوسه طعمه را به فک بی‌دندان بالا فشار می‌داد آن را تکه‌تکه می‌کرد.

فسیل‌های به‌دست آمده از هلیکوپریون‌ها بسیار ناقص است و عمدتاً شامل همین مارپیچ دندان‌پوش عجیب است، و جمجمه‌ی غضروفی (و احتمالاً باریک) آنها، ستون مهره‌ها و دیگر بخش‌های اندام آنها فسیل نشده‌اند. از همین رو، تعیین ابعاد این کوسه صرفاً بر اساس نسبت جمجمه و آرواره‌ی آنها با طول بدن در دیگر گونه‌های این سرده و نمونه‌های امروزین کوسه‌ها انجام می‌شود.
با توجه به آنچه گفته شد، طول این کوسه‌ها، به‌طور متوسط، بین ۳ الی ۴ متر بوده است، هر چند نمونه‌های بزرگ‌تری با طول بیش از ۷ متر هم تخمین زده می‌شود.

بر خلاف گونه‌های کوسه‌های امروزین که با رویش و رشد سری دندان‌های جدید، سری دندان‌های کهنه می‌افتد، هلیکوپریون‌ها ظاهراً دندان‌های کوچک و قدیمی‌تر خود را هم حفظ می‌کرده‌اند و صرفاً جایشان روی نوار دندان‌پوش به‌تدریج جابجا می‌شده است. مارپیچ دندانی در این کوسه‌ها از حدود یک بشقاب غذا‌خوری (در انواع کوچک‌تر) تا دایره‌ای به قطر تقریبی یک متر (در بزرگ‌ترین نمونه‌های به دست آمده) در نوسان بوده است.

حتی جایگاه دقیق این مارپیچ دندانی روی فک زیرین هم در هاله‌ای از ابهام قرار دارد. برخی دیرینه‌شناسان جایگاه آن را تقریباً در انتهای بیرونی فک زیرین و برخی دیگر آن را عقب‌تر و حتی نزدیک گلوی کوسه دانسته‌اند.

تاکنون ۸ گونه از این سرده کشف، توصیف و نامگذاری شده است.
هلیکوپریون‌ به زبانی یونانی به معنی «ارّه‌ی مارپیچ» است.

- عبدالرضا شهبازی

@dirinenegar

صحنه‌هایی کمتردیده‌شده از ماهی‌های مرکب (cuttlefish) حینِ شکار
مکان: خلیج پورت فیلیپ در جنوب استرالیا

🔺ماهی‌های مرکب از شاخه‌ی نرم‌تنان (Mollusca) هستند و در کنار اختاپوس‌ها، اسکوئیدها و نوتیلوس‌ها جزو رده‌ی سرپایان (cephalopoda) محسوب می‌شوند.
نرها هشت بازو و ماده‌ها شش بازو روی سر خود دارند که در میانه‌ی آنها دهان منقار‌شکلشان قرار دارد و حین شکار یک جفت دست‌بازوی گیرنده از آن به‌سرعت خارج می‌شود، به‌کمک مکنده‌های قدرتمند انتهایی به قربانی می‌چسبد، آن را در دهان فرو می‌برد و بازوها نیز راه فرار احتمالی را بر آن می‌بندند. در برخی گونه‌ها زهری قوی و فلج‌کننده نیز به تن طعمه تزریق می‌شود تا جنب‌و‌جوشِ پیش از مرگ آن در معده‌ی ماهی مرکب موجب آزار و آسیب نشود و هضم در آرامش انجام شود.

▪️علاوه بر باله‌های روبان‌مانند پهلویی، ماهی مرکب عمدتاً به‌کمک لوله‌ای، که در زیر بازوهای دهانی قرار دارد، آب را در مواقع لازم به‌سرعت و فشار به بیرون می‌فرستد، و بسته به جهت خروجی لوله، حرکتی رو به جلو یا عقب را برای خود تدارک می‌بیند؛ همچنین، با تنظیم فشار خروجی آبْ سرعت حرکت را تغییر می‌دهد.
ماهی‌های مرکب دارای اسکلت داخلی متخلخلی (cuttlebone) از جنس آراگونیت هستند که در زبان عامهَ به آن کف دریا می‌گویند.

🔸این جانداران استادان بی‌بدیل استتارند و قادرند رنگ و طرح پوست خود را به‌سرعت تغییر دهند و برای رهایی از خطر و یا حین کمین برای شکار به شکل و رنگ محیط درآیند. این تغییر رنگ فریبنده و پیچیده همچنین احتمالاً برای ایجاد نوعی حالت هیپنوتیزم در قربانی بکار می‌رود و زمانی که طعمه محو تماشای تغییر طرح و رنگ سریع ماهی مرکب است مورد حمله قرار می‌گیرد. این در حالی است ماهی‌های مرکب خود فاقد دید رنگی‌اند.

🔹در فصل جفت‌گیری رقابت برای تصاحب ماده‌ها آغاز می‌شود و نرها غالباً بی‌آنکه برخوردی فیزیکی با هم داشته باشند صرفاً با تهدید رقیب را از میدان به در می‌کنند؛ با این همه، گاه نبردهای سختی هم بین نرهای رقیب رخ می‌دهد. نر پیروز به کمک جفت دست‌بازوی خود ماده را چهره‌به‌چهره می‌گیرد، به‌کمک یک بازوی اختصاصی دیگرْ کیسه‌ی حاوی اسپرم را در حفره‌ای نزدیک به دهان ماده فرو می‌کند و تا تخم‌گذاری ماده، که چند ساعت دیگر رخ خواهد داد، به‌شدت از جفت خود مراقبت می‌کند.

🔻ماده‌ها اما ترجیح می‌دهند چند کیسه‌ی اسپرم از چند نر مختلف را در حفره‌ی کنار دهان خود همزمان داشته باشند تا سر فرصت از بین آنها یکی را برای بارور کردن انتخاب کنند. نرها که این حقه را می‌دانند معمولاً سعی می‌کنند، پیش از کیسه‌گذاری، با آبفشان خود حفره‌ی ماده را حسابی پاک کنند و کیسه‌های احتمالی بیگانه را از آنجا بزدایند.

▫️از سوی دیگر نرهای ریزجثه‌تر که توان هماوردی با نرهای بزرگ‌تر را ندارند دست به دامان حقه‌ای عجیب می‌شوند و با تغییر طرح و الگوی پوست و مخفی کردن یک جفت بازوی اضافه‌، خود را به شکل ماده‌ها در می‌آورند. نر قدرتمند که به تازگی کیسه‌ی اسپرم خود را تخلیه کرده است معمولاً کاری به این ماده (‌ی غیر حقیقی) ندارد و اجازه‌ی عبور می‌دهد و نر حقه‌باز معمولاً موفق می‌شود خود را به ماده‌ برساند.
البته در محیطی که تعداد نرها بسیار بیشتر از ماده‌هاست ممکن است مشکلی پیش بیاید و آن اینکه بقیه نرها این نر ماده‌نما را ماده‌ای حقیقی فرض کنند و به سمتش بیایند. نر فریبکار برای اجتناب از این وضعیت دردسرسازْ سمتی از بدنش را که به سوی نرِ محافظ است به شکل ماده در می‌آورد و سمت دیگر بدنش را که به سوی دیگر نرهاست بدون تغییر باقی می‌گذارد.

تاکنون بیش از ۱۲۰ گونه‌ی ماهی مرکب شناسایی شده است.

- عبدالرضا شهبازی

@dirinenegar

مرغ‌های مگس (hummingbird) - که به‌غلط گاه آنها را مرغ مگس‌خوار می‌نامند! - جزو کوچک‌ترین پرندگان و البته کوچک‌ترین دایناسورهای زنده هستند.

این پرندگان که تماماً ساکن قاره‌ی آمریکا هستند بیش از ۳۵۰ گونه‌ی مختلف دارند و غذای آنها عمدتاً شهد گل‌هاست، هرچند از حشراتِ ریزِ درپرواز و عنکوب‌های کوچک هم اگر بتوانند مضایقه نمی‌کنند.

یک گونه از این پرندگان (یا دایناسورها) مرغِ مگسِ زنبوری (Bee Hummingbird) نام دارد که بومی کشور کوبا است و با طول حدود ۵ سانتیمتر، کمتر از ۲ گرم وزن دارد.
این گونه‌ی مرغ مگس کوچک‌ترین دایناسورِ شناخته‌شده در طول تاریخ حیات است.

- عبدالرضا شهبازی

@dirinenegar

حتی اگر به تاریخ فیزیک هم علاقه نداشته باشم (که دارم)، باز این کتاب را با اشتیاق خواهم خواند چرا که برگردانش به قلم دکتر حسین معصومی همدانی است.
می‌خوانم نه لزوماً برای این‌که با تاریخ فیزیک بیشتر آشنا شوم. این کتاب را می‌خوانم تا در وهله‌ی نخست فارسی‌ام بیشتر تقویت شود.
از مراتب فضل و علم گذشته، واقعاً چند نفر مانند دکتر حسین معصومی همدانی داریم که قلم فارسی‌اش چنین پرتوان و غنی باشد؟
همه‌ی نوشته‌ها و ترجمه‌های او از این نظر مفید، بلکه لازم است.
از این میان، خواندنِ کتاب دیگرش - در واقع مجموعه‌ی مقالاتش را - که اختصاصاً درباره‌ی نوشتن و ترجمه و ویرایش است - اکیداً توصیه می‌کنم، با این مشخصات کتاب‌شناختی:
اخلاق نوشتن/ حسین معصومی همدانی/ انتشارات فرهنگ معاصر، ۱۴۰۱

عمرش دراز باد💐

- عبدالرضا شهبازی

@Englishnutsbolts