مواجید

تحلیل ساختاری از فرهنگ

در جلسهٔ سوم درس‌گفتار مفاهیم بنیادین جامعه‌شناسی (فرهنگ) در آکادمی شمسه که متمرکز بر نسبت امیل دورکم و فرهنگ بود، تلاش کردم خوانشی ساختارگرایانه از کتاب مهم او یعنی صور بنیانی حیات دینی به‌دست دهم به‌نحوی که بینشی برای تحلیل ساختارگرایانهٔ فرهنگ به‌دست آوریم. ادعای دورکم در این کتاب این است که عناصر فرهنگی در فهم و تحلیل تمامی صور مهم اجتماعی نقشی اساسی دارند. برخلاف دیگر آثار او، که در اواخر قرن نوزدهم نوشته شده‌اند، این کتاب که آخرین نوشتهٔ عمدهٔ اوست و در سال ۱۹۱۲ منتشر شده است، درون‌مایه‌ای ساختاری دارد. البته باید توجه داشت که ساختارگرایی به‌عنوان یک اصطلاح خاص پس از مرگ دورکم و پس از آنچه چرخش زبانی می‌خوانیم وارد ادبیات علوم انسانی و اجتماعی شد، اما این اثر همان‌طور که گفته شد واجد ویژگی‌ها و درون‌مایه‌هایی ساختارگرایانه است. از مهمترین چهره‌های چرخش زبانی، فردیناند دو سوسور است. سوسور دو سطح از زبان را از هم تمیز داد: لانگ (زبان) که زبان در مقام نهادی اجتماعی‌ست که واجد ساختارهای خاص خود، مستقل از افراد است؛ و پارول (گفتار) که زبان است آن‌گونه که فردفردِ کاربران یا گویشوران زبان از آن استفاده می‌کنند. پارول را می‌توان تجلیات فردی زبان گفت. از انسان‌شناس و مردم‌نگار فرانسوی، کلود لوی-استروس، که به‌نحوی می‌توان او را ادامه‌دهندهٔ راه دورکم دانست، برای خوانش ساختارگرایانه از دورکم کمک گرفتم. لوی-استروس، همان‌طور که سوسور به زبان می‌نگریست، به فرهنگ نگریست. به‌عبارت دیگر، او معتقد بود که فرهنگ نیز مانند زبان عمل می‌کند (لکان نیز چنین چیزی را دربارهٔ ناخودآگاه گفت). فرهنگ نیز، همچون زبان، واجد ساختاری پهن‌دامنه، ژرف، و پنهان است که تجلیاتی دارد. آنچه در این تعریف از فرهنگ واجد اهمیت است این است که ساختار در این تعریف، مجموعه‌ای از قواعد دستوری و دیگر قواعد ژرف‌تر است دربارهٔ چگونگی ایجاد ارتباط که در پسِ خودآگاهِ فردفردِ کنش‌گران نهفته است و وابسته به خودآگاهِ فردیِ آن‌ها نیست. پس در تحلیل فرهنگی ساختاری از نوع دورکمی، باید به‌لحاظ روشی تلاش کنیم تا قواعد حاکم بر ساختار را کشف کنیم. ساختارگرایان دنبال تحلیل چیزی‌اند که دورکم پیش از آن‌ها آن را بازنمودهای جمعی یا collective representations نامید. این بازنمودهای جمعی، ایماژها و نشانه‌ها و نمادهایی‌اند که حامل ارزش‌ها و ایده‌هایی میان گروهی مشخص‌اند. این بازنمودهای جمعی جهان نمادینی از معانی را ایجاد می‌کنند. به تعبیری زیملی، این محتوا درقالب فرمی ریخته می‌شود که پیشاپیش به‌شکلی جمعی در این جامعه ساخته شده است. این قواعد ساختاری نمادین، ازطریق جامعه‌پذیری، آموخته و درونی شده و به‌شکلی میان‌نسلی به دیگران منتقل می‌شود. آنچه در دیدگاه دورکم حائزاهمیت است این است که نگاه او نگاهی نسبت‌مند یا مبتنی بر relation است. به‌عبارت دیگر، دورکم، اگرچه تحلیل خود را از امر اجتماعی به‌مثابهٔ کلْ آغاز می‌کند، اما هرگز از امر جزئی (فرد) غافل نمی‌شود. در نظر دورکم، جامعه در ذهن تک‌تک افراد وجود دارد و درعین‌حال این افرادند که جامعه را می‌سازند. جامعه چیزی فراتر از تک‌تک افراد است؛ چیزی بیش از جمع جبری افراد. اما آنچه به‌عنوان روح جمعی یا جامعه ساخته می‌شود بدون حضور افراد نیز ممکن نیست. دورکم در این نگاه نسبت‌مند، تجربهٔ روانی فرد را در بستر ساختار فرهنگی قرار می‌دهد؛ یعنی فرد به‌لحاظ روانی تجربه‌ای دارد اما این تجربه نمی‌تواند خارج از بستر ساختار نمادین به‌نام فرهنگ باشد که قبلاً به‌شکلی جمعی ایجاد شده است. همان‌طور که زبان بدون گویشور بی‌معنی‌ست، جامعه بدون افراد معنا ندارد. متهم‌کردن دورکم به نادیده‌انگاشتن فرد یک‌سره نادرست است. از سوی دیگر، همان‌طور که گویشور بدون زبان نمی‌تواند سخن بگوید، فرد بدون جامعه نمی‌تواند تفکر کند؛ چراکه مفاهیم تفکر یا فکرانیت اساساً اجتماعی‌ست. این نیروی برتر از ارادهٔ تک‌تک افراد، یا جامعه، واجد شکلی از اقتدار اخلاقی‌ست. ازاین‌رو، ما نه برمبنای منفعت یا عقلانیت یا چیزی دیگر است که از فرامین جامعه تبعیت می‌کنیم، بلکه این اقتدار اخلاقی جامعه است که ما را به کنش ترغیب می‌کند. از نظر دورکم، دینْ چیزی جز همان نیروی جمعی جامعه بر افراد نیست: «دینْ نظامی فکری‌ست که افراد، به‌وسیلهٔ آنْ جماعه را به خودشان بازمی‌نمایند و روابط مبهم و درضمن صمیمانهٔ خویش را با جامعه، از این طریق بیان می‌کنند» (ص۲۲۵). به‌نظر دورکم، برخلاف مردم‌شناسانی که گرفتار صدق و کذب موجود در دین می‌شوند، دین نه توهم است و نه چیزی اساساً ساختگی. به‌نظر او اعتقاد مؤمنان به وابستگی به یک قدرت خارجی که همهٔ خوبی‌های‌شان را از او دارند را نمی‌توان یک فریب‌خوردگی دانست بلکه «این قدرت در واقع وجود دارد و آن همان جامعه است» (همان).
—————
@mavaajid

214 viewsedited 19:51