اشاره. بی‌گمان بحران آب در ایران، به‌ویژه در کلان‌شهرهائی چون تهران، به یکی از ژرف‌ترین مسائل زیربنایی کشور بدل شده است؛ مسئله‌ای که ابعاد اجتماعی، اقتصادی، زیستمحیطی و حتی اخلاقی دارد. رویارویی با این بحران، نیازمند تحلیل ریشه‌ای، تصمیم‌گیری آگاهانه و دوراندیشی مسئولانه است، نه راه‌حل‌های سطحی‌نگرانۀ تسکینی و تسریع‌کنندۀ‌ فروپاشی.
یکی از نمونه‌های آشکار این سطحی‌نگری، اجبار به نصب پمپ‌های آب خانگی به عنوان «راه‌حل» رفع مشکل افت فشار آب است که از جنبه‌های گوناگون، نگران‌کننده و حتی خطرناک است.

آشکار است که در این موارد در گام نخست باید این پرسش به‌گونه‌ای ریشه‌ای مطرح شود که آیا اصولاً کشور به این حجم از صنایع آب‌بر نیاز دارد؟ چه‌بسا نیاز امروز، نه توسعه‌ی بی‌مهار صنعت، بلکه بازسازی اقتصاد ملی بر اساس بهره‌وری، دانش‌بنیانی، و احترام به منابع طبیعی باشد. بازنگری در مکان‌یابی و چرایی وجود چنین صنایعی، از ضروری‌ترین گام‌ها برای تضمین آینده‌ی آبی کشور است.

اشاره. دوست یکی از دوستانم در برابر اشاره به ادعای اردشیر زاهدی در خاطراتش (صفحه‌ی 313 متن پارسی) در باره‌ی انتقال 31 میلیارد دلار پول از سوی محمد رضا شاه پهلوی در دوران پیش از انقلاب (به استناد اطلاعیه‌ی دادستانی در زمان دولت جعفر شریف امامی) - که در برابر ادعای 62 میلیون دلاری آقای رضا پهلوی در صدای آمریکا طرح شده بود - مطالبی نوشته است که بازتاب‌دهنده‌ی دلسردی و سرخوردگی و انفعال و بدبینی نسبت به گذشته و حال و آینده‌ی کشور و گونه‌ای نیهیلیسم افراطی ویرانگر در ابعاد معرفت‌شناختی، روان‌شناختی، سیاسی، و حتی اخلاقی هستند و نیاز به آسیب‌شناسی دارند.
من جمله‌هائی از ایشان را به‌کوتاهی و بی‌طرفانه بررسی و نقد کردم بدین امید که در کوشش فردی و جمعی چنین نیهیلیسمی که گریبانگیر شماری از فعالان سیاسی و روشنفکران ایرانی شده است شناسایی، آسیب‌شناسی شود و همگان دریابیم که راه حل نه انفعالی چنین نیهیلیستی بلکه کوشش برای فهم رویدادهای سیاسی و تبیین آن‌ها و فهم راه برونرفت‌ از این وضع بحرانی و دستیابی به وضعی با مطلوبیت نسبی است که همه‌ی آن فعالان و روشنفکران با آرمان‌های تحقق چنین وضعی در مبارزات شرکت کرده بوده‌اند.

با اندوهی ژرف، خبر خاموشی استاد محمود فرشچیان، نگارگر بلندآوازۀ ایران را شنیدم. او - با چشمپوشی بر نقدهای کسانی بر سلوک فردی، و سبک و مضامین آثارش - از اندک‌شمار هنرمندانی بود که توانست با آمیزش سنت کهن نگارگری ایرانی و نگاه نوآورانه، افقی تازه در نقاشی معاصر بگشاید. در آثار او، خط همچون نسیمی روان، رنگ چونان نغمه‌ای زنده، و ترکیب‌بندی‌ها آینه‌هائی از هماهنگی میان خیال و معنا بودند.

او با جسارت در گزینش رنگ، حرکت سیال شکل‌ها، و روایت‌های پرشور از داستان‌های برگزیده از سنت‌های عرفانی و دینی و ادبی، روحی تازه به پیکره‌ی نگارگری دمید. نگاره‌های او هم استمرار سنتی چندصدساله‌اند، هم بازتابی از روح زمانه و دغدغه‌های انسان معاصر. هر اثرش گفت‌وگویی است میان بیننده و جهانِ تصویر، فراتر از مرز زبان و فرهنگ.

میراث او نه تنها در تابلوهای او بلکه در نگرش او به توانایی‌های مینیاتور، و بخشیدن اعتمادبه‌نفس به هنر ایرانی تداوم خواهد یافت.

یاد و نامش در حافظۀ هنر ایران جاودانه، و نگاره‌هایش، همچون مجلای باشکوه اندیشه و احساس هنرمندی توانا در بهره‌گیری از عنصر رنگ در آفرینش هنری بر جای خواهند ماند.

موسی اکرمی، ۱۹ امرداد ۰۴

اشاره. جنبش مشروطه‌خواهی ایران که در سال ۱۲۸۵ خورشیدی در دستیابی به فروان مشروطیت و تأسیس مجلس شورای ملی و تصویب قانون اساسی به پیروزی رسید، یکی از مهم‌ترین رویدادهای سیاسی-اجتماعی دوران‌ساز تاریخ ایران و از نقاط عطف تاریخ معاصر ما، چونان کوششی برای انتقال قدرت از سلطنت مطلقه به قانون و مشروط و محدودسازی قدرت، و تثبیت نمایندگی و مشارکت مردم در قانون‌گذاری و تعیین سرنوشت خود، بود. ولی، این جنبش، به علل و دلایل گوناگون، نه‌تنها به نتیجه‌ی فرجامین خود نرسید، بلکه بر پایه‌ی سستی‌های ساختاری، نظری و اجتماعی، نتوانست دموکراسی را در مفهوم کامل آن نهادینه سازد.
به مناسبت سالروز صدور فرمان مشروطیت، در ۱۴ امرداد ماه ۱۴۰۴ روزنامه‌ی هم‌میهن یادداشت کوتاهی از من با فرنام «مشروطه‌خواهی ناتمام: بازخوانی یک افق گمشده در دل بحران کنونی» منتشر کرد. بی‌درنگ گروه تلگرامی ارغنون از من خواست سخنرانی‌ای در آن گروه با همین فرنام در ۱۵ امرداد ماه داشته باشم. سخنرانی انجام شد و پرسش‌های گوناگونی مطرح شد که پاسخ کوتاه بدان‌ها از رسایی و بسندگی درخور برخوردار نبود. پاسخ گسترده‌ی شایسته‌تر را به آینده سپردم. ولی هم اینک ضروری می‌نماید که من آن سخنرانی را اندکی گسترش دهم تا پاسخ پرسش‌های طرح شده را نیز، هر چند باز هم نه به تفصیل بایسته، عرضه کنم.

اشاره. یکی از پژوهشگران تاریخ اندیشه‌ی سیاسی در ایران و جهان، در واکنش به مقالۀ مفصل من، با فرنام «از مشروطه‌خواهی ناتمام تا نومشروطه‌خواهی سوسیال دموکراتیک ایرانی»، به شدّت واکنش نشان داد و برایم نوشت (نقل به مضمون) که هیچ یک از «روشنفکران» و «مبارزان» چپ و ملّی و دینی [/ مذهبی / شیعی] دغدغۀ مشروطه یا مشروطه‌خواهی نداشته‌اند (روشنفکران و مبارزان را از آن رو درون گیومه گذاشتم که اصولاً کسی با این دیدگاه آن کسان را روشنفکر و مبارز نمی‌داند، به گونه‌ای که شاید آنان را باید پادروشنفکر و پادمبارز خواند).
او حتی به نوشته‌های شماری از روشنفکران مدعی چپگرایی یا برخوردار از پیشینۀ چپگرایی در دفاع از رهبر دینی جنبش انقلابی منتهی به سرنگونی سلطنت در ۲۲ بهمن ۱۳۵۷ استناد کرده است که در آن‌ها مشروطه‌خواهی محلی از اعراب نداشته است

در جمع‌بندی، من معتقدم که «مشروطه‌خواهی» در ایران از ۱۲۸۵ به بعد، همچون یک افق دائمی و ناتمام باقی ماند؛ هر جنبش سیاسی جدی، چه خود می‌دانست / بداند و اعلام می‌کرد / کند چه نه، در سایه‌ی آن تعریف می‌شد. در این صورت مورخان و پژوهشگران نباید در قید پیدا کردن مدرکی از فلان گروه سیاسی و مبارزاتی باشند که در آن به صراحت ذکر شده باشد که ما مشروطه‌خواه هستیم تا بتوانند آن‌ها را مشروطه‌خواه بدانند.»

به باور من انقلاب ۱۳۵۷ ایران - چونان یک رخداد که به علل و دلایل گوناگون وقوع آن گریزناپذیر شده بود - یکی از رخدادهای بزرگ سده‌ی بیستم است که نه تنها نظم سیاسی داخلی ایران را دگرگون کرد، بلکه در سطح جهانی نیز بازتابی گسترده یافت و پیامدهای گوناگونی (مثبت یا منفی) برای ایران و منطقه و جهان داشت. شاید پرسش اصلی در تحلیل این رخداد همواره این بوده است که آیا این انقلاب می‌توانست رخ ندهد یا به گونه‌ای دیگر با آرایش متفاوت نیروها تحقق یابد. کسانی در درون و بیرون ایران کوشیده‌اند به این پرسش پاسخ دهند.

اشاره. همان‌گونه که پیش از این نوشته‌ام، یادداشت کوتاه من با فرنام « تفسیر مبارزات پیش از انقلاب ۱۳۵۷ در افق استمرار مشروطه‌خواهی» (که خود پاسخی کوتاه به واکنش یکی از پژوهشگران اندیشه‌ی سیاسی به مقاله‌ی مفصل «از مشروطه‌خواهی ناتمام تا نومشروطه‌خواهی سوسیال دموکراتیک ایرانی» بود) واکنش‌هائی برانگیخت که بیان برخی از آن‌ها و تحلیل آن‌ها یا پاسخ به آن‌ها شاید برای دلبستگان دیگری به این جستار تاریخی  -  فکری جذّاب باشد. در زیر تزهای نهفته در یکی دیگر از یادداشت‌ها را در هفت بخش فهرست می‌کنم تا به تحلیل گذرای آن‌ها بپردازم.

تجربه‌ی ایران نشان داد که فقدانِ نهادهای مستقل و فشارهای خارجی و سرکردگان محلی می‌توانند کاراییِ مشروطیت را تضعیف کنند. ولی این تجربه دلیلِ معکوس بر ارزشِ اصولِ مشروطه نیست؛ بلکه دلیلی است بر این‌که مشروطیت برای تحقق نیازمندِ ترکیبِ حقوقی، نهادی و فرهنگی است.

اشاره. چند تن از دوستان از من خواستند درباره‌ی یکی از پدیده‌های  سرمایه‌داری رانتی در اقتصاد تحریمی نظر بدهم. من نیز همانند بسیاری از هم‌میهنانم نسبت به این پدیده حساسیت داشته و بسیار علاقه‌مند بوده‌ام که اقتصاددانان و حقوقدانان در باره‌ی آن روشنگری کنند. در نبود چنین روشنگری‌هائی آنچه در مقام یک ناظر می‌توانم بگویم کلیاتی پیرامون چنین پدیده‌ای و پیشینه‌ی نقش‌آفرینی احتمالی در دور زدن تحریم‌ها و اتهامات مرتبط با فسادهای مالی خواهند بود. 
کاملاً آشکار است که پیشینه‌ی این پدیده یکی از بارزترین نمونه‌های درهم‌تنیدگی ساختار غیرشفاف قدرت، تحریم‌های خارجی، فساد اقتصادی، و سوءمدیریت نهادین در ایران معاصر است. من در جایگاه کسی که فلسفه‌ی سیاسی را در هم‌آمیزی با اخلاق تدریس کرده‌ا‌م، در یادداشتی کوتاه نظرم را از دیدگاه اخلاقی و پایبندی به منافع ملی بیان می‌کنم.