Nasser Taghavian

‍ در رثای مرگ «جدیت مفهوم»

محمدعلی مرادی مظلومانه مُرد نه تنها به این دلیل که تنها بود یا از آکادمی رانده شده بود یا تنگ‌دست بود یا شکنجه‌دیده و زندان‌کشیده بود یا از برخی دوستانش خیانت دیده بود. همه‌ی اینها درست. اما عمق مظلومیتش را باید در اصرارش بر جدیت مفهوم و امر مفهومی و نفهمیدن این اصرار از سوی بسیاری از مدعیان دانش اجتماعی جستجو کرد. همه‌ی تلاشش به عنوان یک فیلسوف در محافل علوم اجتماعی این بود که به اهالی آن، که جدیت مفهوم برای‌شان مفهوم نبود، بفهماند که مفهوم چقدر جدی است و برای فهم جامعه تا چه اندازه ضروری. پیوسته و خستگی‌ناپذیر بر خواندن دقیق و پرحوصله‌ی متن‌های کلاسیک فلسفی تأکید می‌کرد. از میان این متن‌ها نیز سه نقد کانت برایش اهمیت ویژه‌ای داشت، زیرا این سه نقد و نگارنده‌شان به‌راستی از سرآمدان جدی گرفتن جدیت مفهوم در تاریخ بشریت‌اند. اما دریغ که کمتر کسی از معنونان علوم اجتماعی ما او را و اصرارش را جدی گرفت.

با این حال سبک زیست درویشانه و قلندرمآبانه‌اش به او این اجازه را می‌داد که ناجدیت مفهومی اهالی علوم اجتماعی را بی پرده‌پوشی بر سرشان بکوبد و باکی از تکفیر شدن نیز نداشته باشد. به همین دلیل کسانی را که مدعی علم انسانی و اجتماعی‌اند اما جدیت مفهوم را بر خود پدیدار نکرده‌اند، بی‌واهمه با واژگانی چون «شِرّ و وِر گو» و «مزخرف‌گو» می‌نواخت. او انتساب این صفت‌ها به متصفانش را نه از روی توهین و تحقیر، بلکه از سر درماندگی‌اش در تفهیم جدیت مفهوم به آنان بر زبان می‌راند. بر این باور بود که نمی‌توان امر اجتماعی را به فهم درآورد بدون آنکه فرایند برساخت خوداندیشانه‌ی سوژه‌ی خواهان فهم جامعه را طی کرد. جدی گرفتن جدیت مفهوم نیز گام نخست چنین فرایندی است. پس در غیاب جدی گرفتن جدیت مفهوم، هر گونه ادعایی در فهم امر اجتماعی یاوه است و مزخرف و چرند؛ چرا که گوینده‌اش خودش را جدی نگرفته و سوژه‌ای خوداندیش نشده تا به جدیت مفهوم برسد و از آن طریق سخنی جدی درباره‌ی امر اجتماعی بگوید و جامعه‌اندیش شود.

در خطه‌ی ما اما جدی‌ترین امر اجتماعی ستم و خشونت و تبعیض است. جدیت گرسنگی و تجاوز و شمشیر و شلاق و باتوم و گلوله، و پیش از آن جدیت اقرارهای تواب‌ساز، عینیتی به درازای تاریخ ما دارد. اینهاست که واقعیت اجتماعی و تاریخی ما را، حتی آن جلوه‌های عالی ادب و هنر را، به رنگ و آهنگ خود درآورده است. حتی پربیراه نیست اگر بگوییم این جلوه‌های عالی ادب و هنر در مجموع تلاش بازیگوشانه و غیرخوداندیشانه‌ی فرهنگ بوده است برای نرم و رام کردن جدیت عینی و عبوس شمشیر و گلوله. اما این تلاش‌ها تا کنون همگی از سنخ نوعی حکمت عملی برای کاستن از رنج و دردی بوده که در نهایت بر تن و گوشت و پوست زیستندگان در این خطه روا داشته می‌شده است. به بازی گرفتن جدیت درد تنانه بود، نه به مفهوم درآوردن آن. همین بازی با جدیت امر اجتماعی است که میراثش اینک در جدی نگرفتن مفهوم به ما رسیده است. بی‌دلیل نیست که دانشگاه ما نمی‌تواند علم جدی‌ای تولید کند. علوم اجتماعی و انسانی ما نیز تا هنگامی که ستم را به توپوس اصلی خود بدل نسازد، تا هنگامی که کرانمندی واقعیت انسانی در تحمل درد و رنج را موضوع اندیشه‌ی خود نکند، و تا هنگامی که چشم در چشم جدیت شلاق و گلوله ندوزد، هرگز نمی‌تواند مفهوم را جدی بگیرد و سخن جدی‌ای درباره‌ی جامعه‌ی اکنون و آینده‌ی ما بگوید.

محمدعلی مرادی اینها را می‌گفت و می‌زیست. می‌کوشید جدیت شلاق‌ها و گرسنگی‌هایی را که بر تن و جانش نشسته بود به مفهوم درآورد و آن را بر سریر سخن به تن و جان مدعیان دانش انسانی بنشاند. گزندگی سخنش نشانی بود از گزندگی همان شلاق‌ها و گرسنگی‌ها. جدی نگرفتن فراخوان او به جدی گرفتن مفهوم از جانب اهالی علوم انسانی بود که فغانش را به آسمان برده بود. درد مضاعفی بود که می‌دید سخن و فراخوانش دردی در کسی برنمی‌انگیزد؛ سهل است، در چرندگویی گوی سبقت ربوده می‌شود. محمدعلی مرادی همان وجدان دردآلود ما بود که از یاد برده بودیمش و مرگش نیز نماد مرگ «جدیت مفهوم» و «مفهوم جدیت» در خطه‌ی دردآلود غیرجدی ما. در رثای این مرگ است که باید گریست نه مرگ محمدعلی مرادی که با جدی گرفتن دردهای خود و هم‌سرنوشتانش به‌راستی و با جدیت رستگار شد.

attach 📎

1.27K views19:19