“Minus”ni chegiramiz

Savol:
Shu kunlarda minus 50% gacha chegirma kabi iboralarni koʻp koʻryapman, bu yerda minus soʻzi qanchalik oʻrinli?

Javob:
Minus soʻzi ortiqcha. Bu holat pleonazm deyiladi. Jumlada shundoq ham bor maʼno oʻrinsiz takrorlangan. Chunki chegirma maʼlum bir summani chiqarib tashlash yoki olib qolish maʼnosini beradi. Minus soʻzida ham ayirish, kamaytirish maʼnosi bor. Shu bois uni ishlatmaslik kerak:

50% gacha chegirma ✅

Telegram | YouTube

​​“Tolstovka”ning oʻzbekchasi nima?

Hech bir til boshqa bir tildagi har qanday soʻzni toʻliq ifoda eta olmaydi. Bunday vaziyatlarda yo unga ot qoʻyadi, yo chet tilidagi soʻzni oʻzlashtiradi. Tolstovka soʻzining oʻzbekcha muqobili yoʻq, shu sababli u oʻzlashtirilgan. Uni belbogʻli, uzun va keng erkakcha koʻylak deb taʼriflash mumkin, lekin bunday atab boʻlmaydi. Bu yaktak soʻzini ruslar летний лёгкий халат без подкладки deb taʼriflaganiga oʻxshaydi. Taʼrif boshqa, nom boshqa.

Tolstovka soʻzining kelib chiqishini ulugʻ yozuvchi Lev Tolstoy bilan bogʻlashadi. U koʻpincha dehqonlar bilan birga ishlar va mehnat qilishga xalal bermasligi uchun keng koʻylak kiyardi. Ana shu fasondagi koʻylaklarni tolstovka deb atash ommalashgan. Baʼzi mualliflar bu atama rus tilida 1915-yillarda paydo boʻlganini, oʻsha paytlarda u Tolstoyga nisbat berilmaganini taʼkidlaydi.

Ruscha soʻzlashuvda tolstovka soʻzi uzun yengli, erkin bichimli sport kiyimlariga nisbatan ishlatiladi. Inglizcha hoodie atamasiga mos tushadi. Biroq tolstovkada kapyushon boʻlmasligi ham mumkin. Hozir atamaning ayni shu maʼnosi isteʼmolda, belbogʻli keng koʻylak maʼnosi ishlatilmay qoʻygan. Chunki bunday koʻylaklar 1930-yillardan keyin urfdan qolgan.

Oʻzbekchada hudiga ham ot qoʻyilmagan, oʻzlashma varianti ishlatilyapti.

Telegram | YouTube

​​Doya va akusherka: farqi nimada?

Izohli lugʻatga koʻra, doya soʻzi oʻzbekchada uch xil maʼnoda qoʻllanadi:

1️⃣ Toʻlgʻoqdagi ayollarni tugʻdiruvchi xotin; enaga, akusherka.

2️⃣ Goʻdaklarni tarbiyalovchi ayol.

3️⃣ Koʻchma maʼnoda: sabab, bois, asos; paydo, bunyod qiluvchi.

Hozir ikkinchi maʼnosida deyarli ishlatilmaydi. Uchinchi maʼnosi ham kam qoʻllanadi, masalan, koʻngilsizliklar sababi degan maʼnoda koʻngilsizliklar doyasi deyilganini yaqin orada koʻrganim yoʻq.

Asosiy maʼnosi esa tilda hozir ham faol.

Akusherka soʻzining maʼnosi keng: homiladorlarni muntazam kuzatish, dispanser kuzatuv roʻyxatiga olish, ularning kasalligini aniqlash, tugʻuruq vaqtida va tugʻuruqdan keyingi chilla vaqtida tibbiy yordam koʻrsatish va boshqalar bilan shugʻullanuvchi, maxsus oʻrta maʼlumotli tibbiyot xodimi.

Demak, doya faqat tugʻuruq paytida, akusherka esa tugʻuruqdan oldin va keyin ham tibbiy yordam koʻrsatadi. Biroq bir jihatga eʼtibor berish kerak: bir soʻzga biror qoʻshimcha maʼnoni yuklab ishlatsangiz, oʻsha maʼnoni ifodalay boshlaydi. Doyani ham akusherka maʼnosida qoʻllayverish kerak.

Telegram | YouTube

Qalam sotuvchi

Viktor Hyugo Prussiyaga yoʻl oladi. Chegarada:

– Nima bilan shugʻullanasiz? – deb soʻraydi anketa toʻldirayotgan jandarm.

– Yozaman, – deb javob beradi adib.

– Tirikchiligingiz nimadan, deb soʻrayapman, – deydi nazoratchi tushuntirgan boʻlib.

– Qalamdan, – deb qoʻya qoladi Hyugo.

– Ha, unday boʻlsa, – deb yengil tortadi jandarm, – “kasbi” degan joyga “qalam sotuvchi” deb yozib qoʻyamiz.

👉 Mashhurlar hayotidan

Telegram | YouTube

“Shimildiriq” nima degani?

Savol:
Qoʻl tegdi, chiqdi shimildiriq. Shimildiriq soʻzining maʼnosini izohli lugʻatdan ham topa olmadim. U nima maʼnoni anglatadi?

Javob:
Men ham lugʻatlarni qidirib koʻrdim, lekin shimildiriq ham chiqmadi 😉 Garchi lugʻatlarga kirmagan boʻlsa-da, tilda faol soʻzlar bor. Shimildiriq soʻzi asosan soʻzlashuvga xos, biroz kinoya, istehzo va hazil aralash maʼno qirralariga ega va hech narsa, yoʻq narsa maʼnosida qoʻllanadi.

Telegram | YouTube

Oʻzingga yoqadigan ish bilan shugʻullanish erkin boʻlishdir.

Volter

Telegram | YouTube

“Beshbattar”dagi besh nima?

Baʼzi soʻzlar hamisha ham biz oʻylagan yoki taxmin qilgan maʼnoga ega boʻlmasligi mumkin. Bu holat ayniqsa omonimlarda yaqqol koʻzga tashlanadi. Agar biror soʻzning shakldoshi borligini bilmasangiz, uni yanglish tushunishingiz hech gap emas. Beshbattar soʻzi tarkibidagi besh ham xuddi shunaqa soʻzlardan.

Biz besh soʻzini asosan son maʼnosida tushunamiz. Shu sababli beshbattar soʻzi maʼnosini besh baravar yomon, besh daraja yomon deb taxmin qilishimiz mumkin. Aslida esa bu soʻz umuman boshqa maʼnoni anglatadi.

Beshbattar forschadan kirgan, uning tarkibidagi besh soʻzi koʻp, ortiq, ziyoda maʼnolarini bildiradi. Battar esa yomonroq degani.

Beshbattar oʻzbek tilida nihoyat darajada, oʻtaketgan darajada, haddan ortiq; juda ogʻir, qiyin maʼnolarida, salbiy maʼnoni ifodalash uchun ishlatiladi:

Qassobning esiga dafʼatan tunov kungi dilxiralik tushib, koʻngli beshbattar gʻash tortdi.
“Yoshlik”.

Ey bechoralar... Bu shaharda bizdan ham beshbattar kambagʻallar borga oʻxshaydi.
P. Tursun, “Oʻqituvchi”.

Telegram | YouTube

O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining O‘zbek tili bayrami munosabati bilan O‘zbekiston xalqiga tabrigidan:

Ayniqsa, keyingi yillarda oʻzbek tilini raqamlashtirish borasida jiddiy natijalarga erishilmoqda. Oʻzbekcha matnlarni sunʼiy intellekt yordamida qayta ishlash va oʻzbek tilida muloqot qilishga moʻljallangan aqlli dastur ishlab chiqilib, “Oʻzbek tili izohli lugʻati”ning veb sayti yaratildi.

Ayni paytda oʻzbek tilidagi matnlarni tahrir qilish, ularni lotin va kirill yozuviga oʻgirish va soʻzlarning lugʻaviy maʼnosini koʻrsatishga moʻljallangan elektron dasturlar ham amaliyotda faol qoʻllanmoqda.

Telegram | YouTube

Toʻyga toʻyona bilan

iTV va Tilmoch film va seriallar uchun sun’iy idrok yordamida o‘zbekcha subtitrlar taqdim qiluvchi maxsus loyihani ishga tushiryapti ekan.

Endi tomoshabinlar sevgan film va seriallaridan ularning asl tilida bahra olishlari va bir vaqtning oʻzida o‘zbekcha subtitrlarni yoqib qoʻyishlari mumkin. Bu til oʻrganuvchilar, tarjimaga qiziquvchilar uchun ham foydali boʻladi.

Telegram | YouTube

“Barchalarimiz”, “aytinilgan”, “har ikkisi” – matbuot, teleradio, anjumanlarda eng ko‘p uchraydigan qo‘pol xatolar

Matbuotda ko‘zimiz tushadigan va teleradioda qulog‘imizga chalinadigan gaplardan biri afsuski so‘zi bilan boshlanadi. Bunday jumlalarning aksariyati achinarlidir so‘zi bilan yakunlanadi. Afsuski, falon narsa bo‘lmadi yoki falon ish-harakat tufayli falon narsa bo‘lmadi deganda, ko‘rsatilayotgan muammoning mohiyati ochilgan bo‘lardi.

Ko‘p hollarda aytish kerakki deb boshlangan jumla deyish mumkin degan so‘zlar bilan yakunlanyapti. Ehtimol, efirda bu nuqson bilinmasligi mumkindir, lekin chop qilingan narsada yaqqol ko‘zga tashlanib turadi.

Yaqinda hayotimni qo‘yganman degan gap chiqdi. Videofilm ko‘rasizmi, radio eshitasizmi, matbuot o‘qiysizmi – baribir. Ota bolaga, o‘g‘il onaga, kuyov kelinga shunday va’da beryapti. Hayot hech qayerga qo‘yilmaydi! Hayot tikiladi. Tikilganidan keyin undan qaytib bo‘lmaydi. Bu – juda og‘ir gap. Uni har kim aytavermasligi kerak. Hatto videofilmda ham.

Eng ko‘p uchraydigan jiddiy xato – to‘g‘ri kelsa-kelmasa har so‘zini hamma yoqda ishlatish. Har bir Alloh taoloning so‘zi, har bir Imom Buxoriyning asari. Bu o‘rinda, diniy tomondan qaraydigan bo‘lsak, gunohlarning eng kattasi bo‘lgan shirkka yo‘l qo‘yilyapti. Har bir Alloh taolo deganda bir necha iloh tushuniladi, Alloh taoloning har bir so‘zi emas. Yana Har bir prezidentning farmoni yoki to‘rtta prezidentning qarori deganda esa prezidentlarning qarori tushuniladi. Aslida bu gap prezidentning har bir farmoni va prezidentning to‘rtta qarori deb aytilishi kerak...

Keyingi paytlarda haqiqatdan, barchalarimiz deyishga o‘rgandik. Ma’nan, jismonan, tabiatan deyilgani kabi haqiqatan demay qo‘ydik. Hammamiz deganda ko‘pchilikni, barchani tushunamiz, lekin barchalarimiz, barchalaringiz deyishni madaniyat, odob belgisi deb qabul qilib oldik. Ya’ni savodsizlik adabga aylanib boryapti. Boshqa misol kerakmi?! O‘qinilgan, aytinilgan degan so‘zlar kunda-kunora quloqqa chalinyapti. O‘qimoqning majhul nisbati – o‘qilmoq, aytmoqniki – aytilmoq. O‘qinilmoq degan fe’l yo‘q!

Imom Buxoriy xalqaro ilmiy-tadqiqot markazi ilmiy xodimi Anvar Boboyevning maqolasidan

Maqolani toʻliq oʻqish: 👉 oyina.uz/uz/article/3104

Telegram | YouTube

Hech kim emasligingni qayerda sezish kerak, aytaymi? Yaratganning oldida. Mayli, aqlning, goʻzallikning, tabiatning oldida, lekin odamlarning oldida emas. Odamlar orasida qadr-qimmatingni anglab turishing kerak.

Anton Chexov

Telegram | YouTube

Oʻrinsiz toʻqima: yokida

Yokida. Yoʻq, bu yaponlarning ismi emas. Choʻzmachilar yoʻq joydan toʻqigan soʻz bu. Hozir, agar kabi soʻzlarga keraksiz oʻrinda -da qoʻshimchasini qoʻshish uchrab turardi. Endi yoki bogʻlovchisiga ham oʻrin-payt kelishigini yelimlashyapti. Nega bu qoʻshimcha kerak, maʼnosi, vazifasi nima – mantiqli javob yoʻq.

Yaxshilar, yo, yoki, yoinki, yoxud soʻzlari bor. Lekin yokida degan soʻz yoʻq!

Eʼtibor bering:

Yo toʻgʻri gapiringlar, yokida jim turinglar. ❌
Yo toʻgʻri gapiringlar, yo jim turinglar. ✅
Yo toʻgʻri gapiringlar, yoki jim turinglar. ✅

Yokida degan soʻzni umuman ishlatmang. U tag-tugi bilan xato. Uni qoʻllash – yo savodsizlik, yokida tilni his qilmaslik belgisi.

Telegram | YouTube

“Bosh” deb ataladimi?

Mashhur yozuvchi Hans Kristian Andersen tashqi koʻrinishiga u qadar eʼtibor beravermas edi. Ohori qolmagan plashi va eski shlyapasini kiyib, Kopenhagen koʻchalarida sayr qilib yurardi. Bir kuni bir olifta uni toʻxtatib, savolga tutadi:

– Taqsir, boshingizdagi anavi matoh “shlyapa” deyiladi-da, a?

Yozuvchi shu zahoti javob beradi:

– Olifta shlyapangizning ostidagi anavi matoh “bosh” deb ataladi-da, shundaymi?

Telegram | YouTube