Nima degani?

Soʻz va iboralar maʼnosiga oid maqolalar

1-qism

🔹 Vallomat kim?
🔹 “Ayolgʻu” nima degani?
🔹 “Ammamning buzogʻi”, “alifni tayoq deydi”, “yelkamning chuquri koʻrsin” – antiqa iboralarning maʼnosi nima?
🔹 “Asfalasofilinga ketdi”: asfalasofilin nima?
🔹 “Bir kallaqand, uch soʻm pul” – filmlardagi nodir soʻzlar, ularning maʼnosi nima?
🔹 “Jigʻimga tegma” – jigʻ nima?
🔹 “Juftakni rostladi” – juftak nima?
🔹 “Zero” nima degani?
🔹 “Iyigʻi chiqdi” – iyiq nima?
🔹 “Kiroyi kuyoving shundoq boʻlsa”: kiroyi nima?
🔹 “Qarz-qavola qildi”: qavola nima?
🔹 “Qulogʻi tom bitgan”: tom nima?
🔹 “Nafsi hakalak otdi”: hakalak nima?
🔹 “Nuktadon” nima degani?
🔹 “Pisanda qildi”: pisanda nima?

👉 2-qism

Telegram | YouTube

Manglay – peshona

XII–XIII asrlarda tilimizga oʻrinlashgan manglay soʻzi moʻgʻulchada peshona, oldingi, ilgʻor kabi maʼnolarni anglatgan. Bu soʻzni Navoiy asarlarida uchratish mumkin. U XIV asrga oid “At-tuhfa” lugʻatiga ham kiritilgan.

Xoʻsh, manglayning asl turkiy varianti boʻlganmi? Boʻlgan: alin.

Manglay bugun tilimizda nisbatan kam qoʻllanadi, alin esa mutlaqo isteʼmoldan chiqib ketgan. Ularning oʻrnini forscha peshona egallagan. Baʼzan shunaqa – asl soʻzlarimiz, asrlar boʻyi yashab kelgan nodir iboralarimiz tilimizning peshonasiga sigʻmay qoladi.

Telegram | YouTube

Oydin kechalarda, shudringli oʻtloqlarda yurmagan odam dunyoning shodligini anglamabdi.

Yunon xalq maqoli

Telegram | YouTube

Ahmoqqa maslahat berish – oʻlikka dori berish.

Abxaz xalq maqoli

Telegram | YouTube

Imlosi qiyin soʻzlar (5-qism)

“Ibrat farzandlari” loyihasida savodxonlik boʻyicha navbatdagi dars bilan tanishing. Lavhada yozishda koʻp xato qilinadigan soʻzlar imlosidagi eʼtiborli jihatlar tushuntirilgan.

Soʻzlar:
🔹 Mudofaa
🔹 Taassurot
🔹 Murojaat
🔹 Taalluqli
🔹 Vakuum
🔹 Birpas

👉 youtu.be/lov2QzF5Dpo

Telegram | YouTube

Silovsin – yirtqich mushuk

Silovsin – mushuksimonlar oilasiga mansub, oyoqlari uzun, tumshugʻi choʻziq, koʻzi juda oʻtkir yirtqich hayvon. Uning terisi ham shu soʻz bilan ataladi.

Oʻrta asrlarda moʻgʻul tilidan oʻzlashgan silovsin soʻzi asliyatda ham shu hayvonni bildirgan. U moʻgʻul shevalarida silius, shuluus, silegusun, shuluuxen kabi shakllarga ega boʻlgan.

Turkiy tillarda silovsinga juda oʻxshash hayvon qoraquloq deb atalgan. Uning dasht silovsini, Misr silovsini kabi nomlari ham bor.

Telegram | YouTube

Sogʻligʻi haqida qaygʻurishga vaqti yoʻq odam yeriga urugʻ qadashga eringan dehqonga oʻxshaydi.

Island xalq maqoli

Telegram | YouTube

Agar kun boʻyi hech narsa oʻrganmagan boʻlsang, kuning bekor oʻtibdi.

Xitoy xalq maqoli

Telegram | YouTube

Imlosi qiyin soʻzlar (5-qism) | 5️⃣2⃣-dars | Oʻzbek tilidan savodxonlik darslari

👉 YouTubeʼda koʻrish

Telegram | YouTube

​​Doʻnon otmi, echkimi?

Moʻgʻul tilidan oʻzlashgan doʻnon soʻzi oʻzbekchada uch yoshga toʻlib, toʻrt yoshga oʻtgan ot yoki tuyani ham, ikki yoshga toʻlib, uch yoshga qadam qoʻygan qoʻy yoki echkini ham anglataveradi. Masalan:

Doʻnonning toyligi boʻlmas,
Nokasning – boyligi.

Bu maqolda gap ot haqida emas, chunki toʻrt yoshli ot toydan afzal. Maqolda esa afzallik emas, kamchilik nazarda tutilyapti. Chunki nokas boy boʻlolmagani kabi doʻnon ham toy boʻlolmaydi degan maʼno anglashilyapti. Bu oʻrinda doʻnon qoʻy yoki echki maʼnosida.

Bu soʻz koʻchma maʼnoda boʻyi yetgan mazmunida ham qoʻllanadi. Lekin bu koʻproq xalq ogʻzaki ijodi, sheva yoki soʻzlashuvda kuzatiladi.

Moʻgʻulcha doʻnoʻ yoki doʻnoʻn soʻzining oʻzagi toʻrt – doʻroʻ (doʻrvoʻn) soʻziga borib taqaladi. U toʻrt yoshdagi erkak hayvonni bildirgan. Hozirgi moʻgʻul tilida esa toʻrt yoshli buqani anglatadi.

Moʻgʻulchadan gurav yoki gurvan – uch oʻzagidan yasalgan soʻzlar ham oʻzlashgan. Gʻoʻnon – ikki yashar aygʻir yoki qoʻchqor. Gʻunajin – ikki yoshdan oshgan urgʻochi qoramol. Qiziq tomoni, oʻzbekchada uch maʼnosi ikkiga oʻzgarib qolgan.

Telegram | YouTube

Musulmon gʻisht va nikolay gʻisht

Savol:
Oʻtkir Hoshimovning “Urushning soʻnggi qurboni” hikoyasida yapaloq musulmon gʻisht iborasiga duch keldim. U nimani anglatadi?

Javob:
Musulmon gʻisht oʻtmishda yurtimizda ishlatilgan gʻisht turidir. Milliy ensiklopediyaga koʻra, u kvadrat shaklda boʻlgan – boʻyi va eni 24 santimetr. Qalinligi esa 5 santimetr. XIX asrning ikkinchi yarmidan qurilishda toʻrtburchak shaklli gʻishtlardan ham foydalanila boshlagan. Ular nikolay gʻisht deb atalgan.

Hozirgi pishiq gʻishtlarning oʻlchami har ikki gʻisht turidan farq qiladi. Musulmon gʻisht va nikolay gʻisht bugun ham bor, lekin uy koʻtarishda ishlatilmaydi. Musulmon gʻishtlar koʻproq yoʻlaklarga terilsa, nikolay gʻishtlardan oʻchoqlar qurishda foydalaniladi.

Nikolay gʻisht iborasida Nikolay ismi turdosh otga aylanib ketgani uchun kichik harfda yozish kerak.

Rasmda: chap tomonda musulmon gʻisht, oʻng tomonda nikolay gʻisht.

Telegram | YouTube

Imloga oid maqolalar

5-qism

🔹 Manzil qanday yoziladi?
🔹 Markaziy kengash: bosh harf bilanmi yoki kichik?
🔹 Milodiymi yo melodiy?
🔹 Mingyillik va ming yillik: qay biri toʻgʻri?
🔹 Muhokamalarning “sevimli” savoli: “sentabr”mi yoki “sentyabr”?
🔹 MFY va QFYlar nomi qanday yozilishi kerak?
🔹 Navlar nomi qanday yoziladi?
🔹 Namoyon va namoyanda
🔹 Necha, nechi va nechchi
🔹 Nyu-York emas, Nyu York
🔹 -ov (-yov): chiziqcha kerak emas
🔹 Oyshami yoki Oisha?
🔹 Oliy oʻquv yurtlari, fakultetlar va kafedralar nomi qanday yoziladi?
🔹 Omikron, “omikron” yoki Omicron?
🔹 Onlayn yozishmalarda eng koʻp uchraydigan 🔟 ta xato

👉 1-qism
👉 2-qism
👉 3-qism
👉 4-qism
👉 6-qism

Telegram | YouTube

“Turing, janob, sizni buyuk ishlar kutmoqda!”: jahonga mashhur iboralar aslida kimga tegishli?

Dunyoga mashhur, dovrug‘i yetti iqlimga ketgan, juda ko‘p xalq va elatlar qo‘llaydigan iboralar bor. Xo‘sh, ular qanday paydo bo‘lgan, uni dastlab kim, nima maqsadda ishlatgan? “Daryo” nashrida ana shunday iboralar tarixi haqidagi maqolam eʼlon qilindi.

👉 daryo.uz/hLnADf8E

Telegram | YouTube

Imlosi qiyin soʻzlar (6-qism)

“Ibrat farzandlari” loyihasida savodxonlik boʻyicha navbatdagi dars bilan tanishing. Lavhada yozishda koʻp xato qilinadigan soʻzlar imlosidagi eʼtiborli jihatlar tushuntirilgan.

Soʻzlar:
🔹 Adil va adl
🔹 Asl va asil
🔹 Afzal va abzal
🔹 Boyaqish va boyoqish

👉 youtu.be/5IE1cTvg4p0

Telegram | YouTube

Punktuatsiyaga oid maqolalar

3-qism

🔹 Modomiki: vergul kerakmi yoki yoʻq?
🔹 Natijada: vergul kerakmi yoki yoʻq?
🔹 Nahot(ki): vergul kerak emas
🔹 Odatda: vergul kerakmi yoki yoʻq?
🔹 Sanani qoʻshtirnoqqa olmaslik kerak
🔹 Snoska qoʻyish qoidalari
🔹 Soʻng, soʻngra: vergul kerakmi yoki yoʻq?
🔹 Tarixiy yodgorliklar nomi qanday yoziladi?
🔹 Undalmasiz murojaatda vergul kerakmas
🔹 Xolos: vergul kerakmi yoki yoʻq?
🔹 Xususan: vergul kerakmi yoki yoʻq?
🔹 Hurmat bilan: vergul kerakmi yoki yoʻq?
🔹 Chunki: vergul kerakmi yoki yoʻq?
🔹 Shu sababli: vergul kerakmi yo yoʻq?
🔹 Shubhasiz: vergul kerakmi yoki yoʻq?

👉 1-qism
👉 2-qism

Telegram | YouTube

Salqin, sarin va shudring

Salqin soʻzi oʻzbekchada iliqdan pastroq orombaxsh havo haroratini va quyosh nuri tushmaydigan, sersoya joyni anglatadi. Uning ildizi moʻgʻulcha salxin soʻziga borib taqaladi. Hozirgi moʻgʻul tilida bu soʻz shamol, shamolli, shamol bilan ishlaydigan kabi maʼnolarni anglatadi.

Sarin oʻzbekchada toza va yangi, salqin va yoqimli, nafis kabi maʼnolarda qoʻllanadi. Ildizi moʻgʻulcha seruun – salqin, sovuq, tetiklashtiruvchi soʻziga borib taqaladi. Oʻzbekchada shu soʻzga oʻzakdosh boshqa bir soʻz ham bor – sergak. Bu soʻzni sezgir, fahmi oʻtkir, uygʻoq kabi maʼnolarda qoʻllaymiz. Sergak aslida turkiycha, u moʻgʻulchaga turkiy tillardan oʻzlashgan degan qarash ham bor.

Shudring esa moʻgʻulcha shuuder soʻzidan. U Navoiy asarlarida shudrun shaklida uchraydi.

Telegram | YouTube

​​Nonlari boʻlmasa, shirinkulcha yeyishsin!

Hukmdoru amaldorlarning oddiy xalq hayotiga eʼtiborsizligi, bepisandligini ifodalaydigan bu ibora ancha mashhur. Uni fransuz malikasi Mariya Antuanettaga nisbat berishadi. Ammo bu fikrni ilk bor u aytmaganini tasdiqlaydigan dalillar bor.

Bu ibora ilk bor fransuz mutafakkiri Jan-Jak Russoning “Iqrornoma” asarida qayd etilgan. Unga koʻra, bir malikaga dehqonlarning yegani noni yoʻqligi haqida aytishadi, malika esa: “Unda brioshi yeya qolishsin” deb javob beradi.

Oʻzbekchaga shirinkulcha yoki pirojniy deb tarjima qilinadigan brioshi tuxum va sariyogʻ qoʻshib pishiriladigan doʻmboq shirinlikdir. U oʻziga toʻqlarning dasturxonidagina topiladigan yegulik edi.

Russo “Iqrornoma”sida malikaning nomini keltirmaydi. Asarning ayni shu bobi 1760-yillarda yozilgan. Bu paytda Mariya Antuanetta 10 yoshlarda edi va hali malika emasdi. U 1774-yili eri Lyudovik XVI taxtga oʻtirgach, malika maqomiga erishadi. Mantiqan olganda, shirinkulcha haqidagi ibora Mariya Antuanettaga tegishli emas.

Ayrim mualliflar bu voqeani malikaning dushmanlari oʻylab topgani va uni obroʻsizlantirish uchun tarqatganini aytadi. Iborani fransuz saroyining boshqa xonimlariga nisbat beradiganlar ham bor. Yana bir variantga koʻra, brioshi haqidagi gap – Jan-Jak Russoning badiiy toʻqimasi.

Oʻxshash voqea qadimgi Xitoyda ham boʻlgan. Szin sulolasi hukmdori Xuey-diga mamlakatdagi boshboshdoqliklar tufayli odamlar guruch topa olmay och qolgani haqida xabar berishadi. U esa: “Axir qiyma yeyishsa boʻladi-ku!” deb javob beradi.

Telegram | YouTube