جایگاه احادیث در "دیوان خطائی"


آیا فرددسی، مولوی، عطار، سعدی یا حافظ از "احادیث" در صورتبندی ایده‌های خود الهام گرفته‌اند؟



@seyedjavadmiri

جایگاه احادیث در "دیوان خطائی"


آیا فرددسی، مولوی، عطار، سعدی یا حافظ از "احادیث" در صورتبندی ایده‌های خود الهام گرفته‌اند؟ بسیاری از محققین و ادباء قائل به این هستند که اکثر شعرای کلاسیک ایرانی که به "زبان فارسی" شعر سروده‌اند از قرآن و متون دینی و احادیث نبوی و گفتار ائمه شیعی در صورتبندی کلان‌ایده‌های خود بهره گرفته‌اند. به عنوان مثال، در شعر ذیل که مولوی می‌گوید

دیده را نادیده می‌آرید لیک
چشمتان را واگشاید مرگ نیک

او به حدیثی که هم از محمد (ص) و هم از علی (ع) نقل شده و در آن بیان شده که مردم در خوابند وقتی مردند بیدار می‌شوند به این معنا که به آگاهی حقیقی می‌رسند، اشاره دارد. نمونه دوم شعری است که سعدی سروده است یعنی

بنی‌آدم اعضای یکدیگرند
که در آفرینش ز یک گوهرند

این شعر ملهم از حدیث نبوی است که پیامبر می‌فرماید که مومنان مانند یک پیکر واحد هستند و سعدی با الهام از این حدیث شاهکار خویش را سروده است. بدیع‌الزمان فروزانفر کتابی دارد با عنوان "احادیث و قصص مثنوی" که در آن به این نکته اشاره می‌کند که مولوی در ۷۴۵ مورد از احادیث برای بیان آراء و اندیشه‌های عرفانی خویش بهره برده است. (فروزانفر، ۱۳۸۱)* در مقدمه کتاب می‌خوانیم که

"مجموعه‌ای که هم‌اکنون پیش روی شماست احادیث، قصص و تمثیلاتی است که صریحاً یا به تلمیح و اشاره در مثنوی شریف آمده است. این آمیختگیِ شگفت عرفان با معارف اسلام و تبلور یافتنش در قالب مثنوی-که بیشترین توان و تجربه را در بیان افکار و احوال و راز و رمزهای آدمی دارد- موجب شده است که هم اندیشه‌های بلند مولوی به خلود و جاودانگی رسد و هم به تبع آن زبان و ادب فارسی بیش از پیش غنای فرهنگی یابد" (حسین داودی، ۱۳۸۱. اول).


به عبارت دیگر، هم فروزانفر و هم داودی بر این باور بودند که "شعر فارسی" در زبان شعرایی همچون مولوی و حافظ ملهم از احادیث و تعالیم دینی بوده است و برای اثبات این مهم بود که فروزانفر چنین اثر پژوهشی را نوشته است. اما ما در ایران اثری نداریم که در سطوح آکادمیک به این موضوع پرداخته باشد که آیا شعرای ایرانی در "زبان ترکی" توانسته‌اند پلی بین اندیشه‌های خود و متون دینی، به صورت عام، و احادیث، به صورت خاص، زده باشند؟ به عبارت دقیق‌تر، آیا می‌توان ادعا کرد که "دیوان خطائی" مجموعه‌ای است که در آن احادیث، قصص و تمثیلات اسلامی در آن به ظهور رسیده است؟ آیا در اندیشه شاه اسماعیل اثری از درهمتندیگی شگفت عرفان با معارف اسلامی و تبلور یافتنش در قالب دیوان خطائی موجب شده است که هم اندیشه‌های متعالی خطائی به جاودانگی رسد و هم به تبع آن زبان و ادب ترکی بیش از پیش غنای فرهنگی یابد و به تعمیق و بسط "بینش حِکمی" در جهان از مسقط‌الراس آن یعنی اردبیل بیانجامد؟ این پرسشی است که فروزانفر هیچگاه مطرح نکرد و تاکنون هیچ متفکر ایرانی که دغدغه "تُراث حِکمی" با نگاه انتقادی دارد به آن نپرداخته است. اما ما در اینجا تلاش می‌کنیم این پرسش را مطرح کنیم و "دیوان خطائی" را از این منظر مورد استنطاق قرار دهیم.

سیدجواد میری
(بخش اول)

*فروزانفر، بدیع‌الزمان. احادیث و قصص مثنوی. تنظیم مجدد از حسین داودی. موسسه انتشارات امیرکبیر، تهران: ۱۳۸۱.


#سنت_خطائی
#شاه_اسماعیل
#دارالارشاد_اردبیل


@seyedjavadmiri

جایگاه احادیث در "دیوان خطائی"


در قصیده شماره ۹ در دیوان خطائی، شاه اسماعیل اینگونه می‌سُراید:

ای رموزِ خط و خالون شرح قرآن یا <<علی>>!
وی رخ فرخنده فالون، ماه تابان، یا <<علی>>!
خاکِ کویوندن مخمر اولدی آدم طینتی،
ای سر کویون نسیمی، روحِ انسان یا <<علی>>!

در این قصیده مفاهیم مهمی مطرح شده است که از یک سو با "اسطوره خلقت انسان" مرتبط است و از سوی دیگر به خوانش حِکمی و عرفانی درباره جایگاه "پیشا-خلقتِ علی" در جهانبینی باطنی و در ساحت دیگر مسئله "قرآن صامت" و "قرآن ناطق" که "علی" محور این مقوله در رویکردهای گنوسی بوده است. برای شرح و بسط هر کدام از این مقولات ما نیازمند بازخوانی مباحث دینی، کلامی، عرفانی و حکمی در جهان اسلام و حتی مشابهت‌های موجود بین اسلام و مسیحیت و یهودیت هستیم. به عنوان مثال، عیسی به مثابه "کلمه" -پیش از خلقت- و نقش این انگاره در صورتبندی چارچوب‌هاب تئولوژیک مسیحی و جریان‌های گنوسی در حوزه طریقت‌های باطنی و نسبت‌های آنها با مانویت و حتی جریان‌های بودایی در چین و ژاپن و اروپای شرقی و مسیحیت "پراواسلاونای روسی" (Russian Orthodox Church) نشان می‌دهد که این غزل دارای مفروضاتی است که از روی تصادف در دیوان خطائی پدیدار نگشته است. به عنوان مثال، در تفسیر آیه‌ای که در قرآن مفسران به وجود شخصیتی به نام "آصف بن برخیا" در دربار سلیمان نبی اشاره شده است برخی از اهل تاویل (مانند شیخ حسین جمال الحق) قائل به این بودند که آن شخص "علی" بوده است. اما اینکه چه نسبتی بین علیِ تاریخی و علیِ فراتاریخی وجود دارد این مقوله‌ای است که کمتر در باب آن سخن گفته شده است. مفهوم تفسیر فلسفه تاریخ مبتنی بر "اسماء" و ظهور دوریِ اسماء از مباحثی است که با چارچوب‌های خطی فلسفه‌های معاصر و "منتالیته‌های خطی" (Linear Mentalities) همخوانی ندارد. برای درک نسبت "علیِ تاریخی" و "علیِ فراتاریخی" که شاه اسماعیل در این غزل به آن اشاره می‌کند ما نیازمند "تعلیق" باورهای خطی خود از وجود و بیرون اِستادن از چارچوب‌های مفهوم پروگرس هستیم. البته وقوف کامل دارم که گفتن این سخن عین ابراز کفر به "عقیده روشنگری" است که در نظام سرمایه‌داری مبتنی بر ارزش‌های بورژوازی عالمیت سوبژکتیویستی را شکل داده است و هر گونه انکار این مولفه‌ها منجر به تکفیر
(Excommunication)
خواهد شد. اما در مقام نظر باید در جایی اِستاد و از قدرت تکفیر نهراسید و با تفکیر راهی به سوی فرا-سوی عالمیت سوبژکتیویستی گشود. به عبارت ساده‌تر، آنچه خطائی به آن اشارت دارد تفسیر غیر-خطی (Non-Linear) از هستی است که نه تنها انسان را به سکون دعوت نمی‌کند بل او را دائم متذکر می‌گردد که لیس للانسان الا ما سعی ولی این سعی و تلاش و تدبیر در دایره "تقدیر" مستقر است. اما حال اجازه دهید بازگردیم به ربط این قصیده و احادیث. به سخن دیگر، آیا موضوعی که شاه اسماعیل در این قصیده به آن اشاره کرده است مبتنی بر حدیث یا مجموعه گفتارهای دینی است؟

سیدجواد میری
(بخش دوم)

#سنت_خطائی
#شاه_اسماعیل
#دارالارشاد_اردبیل


@seyedjavadmiri

سخنرانی سیدجواد میری با عنوان
نسبت هویت ملی و هویت دینی در ایران معاصر


مکان: نمایشگاه بین‌المللی واقع در مصلی تهران
زمان: جمعه ۱۹ اردیبهشت ساعت ۱۱ صبح

@seyedjavadmiri

پوشه شنیداری 🔺🔺🔺

🔹انجمن جامعه شناسی ایران

🔹موسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی دانشگاه تهران


🔹عنوان نشست🔻
چالشهای علوم اجتماعی ایران :
مسایل اجتماع علمی


🔹با حضور 🔻

#سید_جواد_میری
( استاد جامعه شناسی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی )

#مهرداد_عربستانی
(دانشیار انسان شناسی دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران )

#سید_محمود_نجاتی_حسینی
(پژوهشگر میهمان در موسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی دانشگاه تهران)

🔹زمان 🔻
۴ شنبه ۱۷ اردیبهشت ۱۴۰۴
ساعت ۱۳۳۰ تا ۱۵۰۰

🔹مکان:
دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران
سالن اجتماعات انجمن هاي علمی


https://isa.org.ir
https://isr.ut.ac.ir
#انجمن_جامعه_شناسی_ایران
#موسسه_مطالعات_و_تحقیقات_اجتماعی
#دانشگاه_تهران
#دانشکده_علوم_اجتماعی
@iran_sociology
#انجمن_جامعه_شناسی_ایران

جایگاه احادیث در "دیوان خطائی"


سیدجواد میری
(بخش سوم)

#سنت_خطائی
#شاه_اسماعیل
#دارالارشاد_اردبیل


@seyedjavadmiri

مفاهیم دینی هنگامیکه از بسترهای کلامی و دعواهای عقیدتی جدا می‌شوند و در ساحت وجودی با آنها مواجهه پیدا می‌کنیم به عظمت و سترگی و عمق آنها بیشتر می‌توان پی برد. به عنوان مثال، انسان وقتی با "فقدان" و "مرگ" روبرو می‌شود و مفهومی همچون "قضای الهی" را متذکر می‌شود آنگاه عمق وجودی مفاهیم دینی را در‌می‌یابد.

سیدجواد میری

@seyedjavadmiri

سخنرانی سیدجواد میری با عنوان
نسبت هویت ملی و هویت دینی در ایران معاصر

و

پرسش و پاسخ

مکان: نمایشگاه بین‌المللی واقع در مصلی تهران
زمان: جمعه ۱۹ اردیبهشت ساعت ۱۱ الی ۱۲

@seyedjavadmiri

امروز در خدمت دکتر سیدبیوک محمدی و دکتر بیژن عبدالکریمی در مصلی تهران نمایشگاه بین‌المللی کتاب


@seyedjavadmiri

بزودی سلسله جلسات "حکمت عملی" از خرداد ماه در پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی آغاز خواهد شد. این جلسات به نوعی در امتداد پروژه درباره سوسیوکاوی و سوسیوتراپی است که از سالها پیش کلید زده شده بود.


@seyedjavadmiri

جایگاه احادیث در "دیوان خطائی"

در قصیده نهم شاه اسماعیل به مفهومی اشاره می‌کند درباره "علی" و می‌گوید:

خاک کویوندن مخمّر اولدی آدم طینتی
ای سرِ کویون نسیمی، روحِ انسان یا "علی"


در اینجا به نظر میآید خطائی به نکته‌ای در باب نسبت "انسان" و "ولایت" اشاره دارد که پیش از "خلقت آدمی" در عالم ناسوت رخ داده است. برای فهم این "رخداد" نیازمند درک کیهان‌شناسی مذهبیِ شاه اسماعیل داریم. کیهان‌شناسی مذهبی مبتنی بر تبیین منشاء، تکامل و سرنوشت نهایی عالَم از منظر دینی است. کیهان‌شناسی مذهبی شامل باورهای مبداء در قالب یک اسطوره خلقت، تکامل بعدی، شکل و ماهیت نشئه فعلی و سرنوشت یا تقدیر نهائی باشد. (2011 ,Adele Berlin)* به عبارت دیگر، برای درک این قصیده در دیوان خطائی ما نیازمند فهمِ "فلسفه انتظام گیتی" در خوانش شاه اسماعیل صفوی هستیم. زیرا او در این قصیده به این نکته اشاره می‌کند که طینت آدمی برگرفته از "خاکِ وجود علی" است و علی به عنوان نمادی از اهل‌البیت در عرفان اشارت به مفروضاتی دارد که اگر آن مفروضات را نشناسیم نخواهیم توانست درک درستی از چارچوب فکری خطائی که در طریقت صفوی قرار دارد پیدا کنیم. در مجموعه احادیث ائمه ما حدیثی از امام صادق داریم که در آن حدیث او به ابعاد فلسفه انتظام گیتی (Cosmology) که خطائی از آن بهره گرفته است اشاره می‌کند.

سیدجواد میری
(بخش سوم)

#سنت_خطائی
#شاه_اسماعیل
#دارالارشاد_اردبیل

*Berlin, Adele (2011). "Cosmology and Creation". In Berlin, Adele; Grossman, Maxine (eds.). The Oxford Dictionary of the Jewish Religion. Oxford University Press.

@seyedjavadmiri

آینده مذاکرات را چگونه می‌بینم؟

✍خبری بود در رویترز یکماه پیش مبنی بر اینکه ایران در سوریه به دنبال اجرای برنامه شبیه "مارشال پلن" بود که ایران و عراق و سوریه و لبنان را در یک حوزه اقتصادی مدیترانه‌ای قرار دهد.

✍این خبر ممکن است دروغ باشد یا اغراق و شاید هم راست اما آنچه این خبر را مهم می‌کند این است که غربی‌ها ذنب‌لایغفری را به جمهوری اسلامی نسبت دادند.

✍نتیجه این است که ما مسیر ساده‌ای پیش روی خود نداریم. جنگ تنها گزینه روی میز است و اگر جمهوری اسلامی مانند چین و روسیه و کره شمالی مسلح تا بن دندان نباشد یقین بدانید که نابودش می‌کنند.

سیدجواد میری

https://www.reuters.com/investigations/iran-had-imperial-ambitions-syria-secret-embassy-papers-show-why-it-failed-2025-05-01/

@seyedjavadmiri

جایگاه احادیث در "دیوان خطائی"

متن حدیث امام صادق به این صورت است:

"شِيعَتُنا خُلِقُوا مِنْ فاضِلِ طِينِتِنا وَ عُجِنُوا بِماءِ وَلايَتِنا يَحْزَنُونَ لِحُزْنِنا ويَفْرَحُونَ لِفَرَحِنا.”

در اینجا امام صادق در باب نسبت خلقت شیعیان و وجودِ قبل از خلقت اهل‌البیت و مفهوم ولایت سخن می‌گوید. در زبان امام صادق سالکان حقیقی طریقت اهل‌البیت از خاکِ وجود آنها آفریده شده‌اند و ولایت اهل‌البیت در سرشت سالکان حقیقی عجین گشته است و آنان با خوشی اهل‌البیت شادمان و با غم آنان غمگین می‌شوند. به نظرم آنچه شاه اسماعیل در قصیده ۹ در دیوان خود به آن اشاره کرده است زمانی می‌تواند معنادار گردد که ما از "مفروضات پشت‌صحنه" (background assumptions) -آنگونه که جفری سی. الکساندر صورتبندی می‌کند- فهمی داشته باشیم. در این قصیده خطائی به نوعی ملهم از این حدیث می‌باشد که در آن داستان خلقت انسان و قصه روح سالکان حقیقی و نسبت آنها با "ولایت ائمه" به تصویر کشیده شده است. البته باید توجه داشت که الهام گرفتن از احادیث در دیوان خطائی فقط مختص همین قصیده نیست بل،همانگونه که پیشتر اشاره شد، دیوان خطائی به نوعی تفسیر عرفانی قرآن و متون دینی است که در آن "روحِ انسان" مورد تاملات عارفانه قرار گرفته است. اما برای درک چارچوب حِکمی خطائی ما نیازمند رها شدن از پیشداوری‌های شناختی هستیم که به صورت تاریخی بر ذهن و زبان ما سایه افکنده است. به عنوان مثال، ما اگر تاثیر جنبش حروفیه و بالاخص نقش سید عماد‌الدین نسیمی بر جنبش قزلباشان را جدی بگیریم و حضور شیخ جنید و حیدر در آناتولی و شام را مهم بانگاریم آنگاه شاید بتوان سخن از بسط گفتمان معنویت به میان آورد که در آن انسان و عدالت اجتماعی و آگاهی نقش مهمی داشتند. زیرا ما می‌دانیم که جنبش حروفیه به رهبری فضل‌الله استرآبادی با زبان شعر (به زبان‌های فارسی و ترکی و تبری) و مبارزه سیاسی پیوند عمیقی ایجاد کرده بود و از دوران تیموریان موجب قیام‌های سیاسی بیشماری بر علیه حکام سرکوبگر شده بود. جنبش صوفیان صفوی را هم شاید بتوان در امتداد جنبش‌های حروفیه و نقطویه و دیگر جنبش‌های علویان در گیلان و مازندران و آناتولی و شام و اسماعیلیان دانست. اما آنچه در رابطه با شاه اسماعیل در دیوان خطائی و فلسفه حروفیه اهمیت دارد تاکید بر "انسان" است که حروفیه "انسان را مظهر خداوند" می‌دانستند و ادبیات آنها درباره انسان مولفه‌های پیشروانه قابل تاملی دارد و نسیمی از این فلسفه حروفیه در لا به لای سطور در دیوان خطائی مشهود است. (پرویز، ۱۳۷۱. ۸۸-۹۹)* به همین دلیل است که می‌گویم متن دیوان خطائی متنی بسیار پیچیده و تو-در-تو می‌یاشد و بدون توجه به منطق هرمنوتیکی نمی‌توان آن را "رمز-گشایی" کرد.



سیدجواد میری
(بخش چهارم)

#سنت_خطائی
#شاه_اسماعیل
#دارالارشاد_اردبیل

*البرز، پرویز (۱۳۷۱). "پژوهشی در زندگانی سید فضل‌الله نعیمی استرآبادی"، شناخت، شماره ۸ و ۹، صص ۸۸-۹۹.

@seyedjavadmiri

نقد و بررسی کتاب "ایرانیان و رویای قرآن پارسی" نوشته دکتر محمود فتوحی


در این نشست من تلاش نمودم روایت فتوحی را در نسبت با سه کلان‌روایت باستانگرایانه، اسلامگرایانه و تجددگرایانه مورد بحث و گفتگو قرار بدهم.

سیدجواد میری

۲۱ اردیبهشت ۱۴۰۴

پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی

@seyedjavadmiri