تقریرات

🔸مرگ فیلسوف ممتنع

✍🏻علی‌اشرف فتحی:

آرامش دوستدار؛ استاد پیشین فلسفه دانشگاه تهران نیز در سن 90 سالگی در آلمان درگذشت. اهل تاریخ، او را به واسطه عمویش احسان‌الله‌خان دوستدار می‌شناختند که یار نزدیک میرزا کوچک جنگلی بود و در نهایت به وی پشت کرد. اهل فلسفه، او را فلسفه‌خوانده‌ای می‌شناختند که با وجود عموی کمونیست و خانواده بهائی‌اش، به پایتخت آلمان غربی رفت و فلسفه غرب خواند و بی‌دینی اختیار کرد. جریان روشنفکری ایران نیز او را منتقد برجسته جریان «روشنفکری دینی» می‌دانستند که در دو کتاب اصلی‌اش؛ «درخشش‌های تیره» و «امتناع تفکر در فرهنگ دینی» که در ابتدای دهه‌های هفتاد و هشتاد شمسی نوشت، به دین‌خویی رسوخ‌کرده در فرهنگ ایرانی پرداخت و گفت اساسا اندیشیدن و روشنفکری در چنین فرهنگی ناممکن است.
او به کسانی که می‌کوشیدند فرهنگ ایرانی را از دین جدا بدانند، حمله کرد و گفت: «صرف بی‌تفاوتی نسبت به دین یا بیزاری مشروط و در نتیجه گذار از آن را نمی‌توان و نباید حمل بر فقدان مایه دینی در خود کرد. دین به طور اعم، و اسلام به طور اخص جریانی نبوده است که در کنار جریان‌های دیگر، راهی برای خود در فرهنگ ما باز کرده باشد تا بتوان احیانا خود را از مسیر آن کنار کشید و از گزندش مصون ماند. هیچ راهی یا کوه‌راهی نمی‌توانسته خارج زمین و هوای دین در فرهنگ ما باز شود، چون رویارویی با آن هیچ‌گاه رخ نداده است. کلیت فرهنگی ما را جریان دینی می‌سازد و ما از آن زاده و برآمده‌ایم. به همین جهت نیز در برابرش بی‌سلاحیم» (امتناع تفکر در فرهنگ دینی، ص 412). این سخن دوستدار بی‌شباهت به سخن میرچا الیاده؛ دین‌پژوه برجسته رومانیایی نیست در کتاب «مقدس و نامقدس» گفته بی‌دین‌ترین انسان‌ها هم از دین متأثرند و نمی‌توانند خود را از آن جدا کنند.

دوستدار به روشنفکران دینی نیز که می‌کوشیدند در چارچوب دین، به تفکر و نواندیشی بپردازند حمله‌ور می‌شد و با یادآوری تأثیرپذیری مسلمانان از فرهنگ یونانی می‌گفت: «هیچ‌گاه گذشتگان ما از یونانیان اندیشیدن نیاموخته‌اند ... ما اکنون در مناسبات خود با اروپاییان همان کار را می‌کنیم که زمانی پدران فرهنگی ما با یونانیان کرده بودند ... قدمای ما به جای قصور بزرگ نیاموختن اندیشیدن، ابزار فنی را برای تنظیم و ترتیب مصالح جهان‌بینی خود از یونانیان گرفته‌اند و به کار برده‌اند» (همان، ص 5-424).
دوستدار در «درخشش‌های تیره» نیز گفته بود دوران طلایی تمدن اسلامی در قرون اولیه نیز بدون تخم‌هایی که هلنیسم (اندیشه‌های یونانی) در سراسر منطقه پراکنده و به واسطه یهود و مسیحیت به مسلمانان رسیده بود ممکن نمی‎شد(ص 295).

این حملات سنگین به جریان نواندیشی دینی، از اواسط دهه هفتاد شمسی بحث داغی با عنوان «امکان جمع میان روشنفکری و دین» را در محافل فکری ایران رواج داد و در جریان گفتگوهایی که از سال 83 با برخی چهره‌های این جریان داشتم و بخشی از آنها را در وبلاگم منتشر کردم، تأثر آنان از حملات دوستدار و تلاش‌شان برای پاسخگویی به وی را به‌روشنی می‌دیدم. به عبارتی، همان تکاپویی را که مثلا تشکیک‌های سروش در میان برخی حوزویان برمی‌انگیخت، انکارهای دوستدار نیز میان سروش و همسوهای وی شکل داده بود. این جریان معتقد بود که دوستدار با یکسان‌پنداری اسلام و عمل مسلمانان، از ظرفیت‌های رهایی‌بخش دین چشم می‌پوشد و عمدا مکانیزم‌های درون‌دینی اصلاح و نوسازی را نادیده می‌گیرد.

این گفت‌وگو نیز همانند بسیاری از گفت‌وگوهای فکری دیگر بی‌سرانجام ماند و در صفحات تاریخ اندیشه بایگانی شد. هرچند بعید نیست که نسل‌های جدید دو جریان، بار دیگر این گفت‌وگوها را بازسازی کنند، اما نگاه دوستدار با وجود برخی التفات‌های دقیقش، ممتنع‌تر و غیر منعطف‌تر از آن است که بشود با آن گفتگو کرد. هرچند کاستی اصلی هر دو سوی ماجرا این است که در رقابت و حتی تقابل با نهاد دین شکل گرفته و رشد کرده‌اند و هیچ‌گاه صاحب صلاحیت روشی و نظری در زمینه نقد میراث اسلامی دانسته نشده‌اند و در نتیجه، دستی از دور بر آتش دارند، ایده‌هایشان منشأ اثر بر توده دیندار قرار نمی‌گیرد و در حد نق‌های روشنفکرانه باقی می‌ماند. فروکاستن کل یک میراث فکری به یکی دو فیلسوف و فقیه، و تعمیم آنان به تمامی یک میراث متکثر و متنوع، هر پروژه اصلاحی را به شکست می‌کشاند.
@taqriraat

👍2

5.88K viewsedited 23:34